ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାର ଐତିହ୍ୟ

ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ପାଳନ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ୱାଦଶ ଯାତ୍ରା ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ । ସାର୍ବଜନୀନ ଏହି ଯାତ୍ରା ଘୋଷଯାତ୍ରା, ମହାବେଦୀ ଯାତ୍ରା, ପତିତପାବନ ଯାତ୍ରା, ମହାବେଦୀ ଯାତ୍ରା, ଆଡ଼ପଯାତ୍ରା, ନବଦିନାତ୍ମକ ଯାତ୍ରା, ଜନକପୁରୀ ଯାତ୍ରା ଓ ରଥଯାତ୍ରା ଆଦି ନାମରେ ନାମିତ । ବିଶ୍ୱପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ରହସ୍ୟମୟ ଦେବତା । ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଟି ରୀତି, ନୀତି, ପୂଜା ପାର୍ବଣ, ଯାନି ଯାତ୍ରା ଆଦିର ରହସ୍ୟଭେଦ କରିବା ସାମାନ୍ୟ ମଣିଷ କାହିଁକି ଦେବତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦେଉଳତୋଳାଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପନ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଯାତ୍ରା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନେକ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ । ଅନେକତ୍ର ପୁରାଣ ଇତିହାସ ସହିତ କିମ୍ବଦନ୍ତୀକୁ ମଧ୍ୟ ତଥ୍ୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ ପୂର୍ବରୁ ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟା ତିଥିରୁ ନବଦିବସାବଧି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା ପାଳିତ ହୋଇ ଆସୁଅଛି । ଐତିହାସିକ କେଦାରନାଥ ମହାପାତ୍ର ତାଙ୍କର ଖୁରୁଧା ଇତିହାସରେ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ, ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ନିର୍ମିତ ହେବାପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ \”ରଥଯାତ୍ରା\’ର ଅନ୍ୟନାମ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲାଭକଲା । କିମ୍ବଦନ୍ତୀରୁ ଜଣାଯାଏ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ରାଣୀ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଦେବୀଙ୍କ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ଅନ୍ୟନାମ ହୋଇଛି ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା । ଜଗନ୍ନାଥ ପୁରାଣ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଦେବତା । ବେଦୋତ୍ତର କାଳରୁ ତାଙ୍କର ଅବସ୍ଥିତି ସ୍ୱୀକୃତ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ପ୍ରଥମେ ଶବରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୂଜା ପାଇ ଆସୁଥିଲେ । ପରେ ମାଳବର ରାଜା ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପାଇଁ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କଲେ । କିମ୍ବଦନ୍ତୀ କୁହେ ଶବର ଓ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ସହିତ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ପର୍କ ବହୁ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ହେଉଛନ୍ତି ମାଳବ ଦେଶର ଜଣେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ରାଜା । ଚୋଡ଼ଗଙ୍ଗ ଦେବ ୧୦୭୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରୁ ୧୧୪୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍କଳର ରାଜା ଥିଲେ । ସେହି ରାଜାଙ୍କ ସମୟରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ନିର୍ମିତ ହେବାପରେ ନ୍ନ୍‌ାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ୟନାମ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରାା ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଅର୍ଜନ କଲା । ଏହାକୁ ଯି ସତ୍ୟ ମନେକରାଯାଏ ତେବେ ଦୀର୍ଘ ସାତଶହ ବର୍ଷ ପରେ (୪ର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ) ରଥଯାତ୍ରା ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଛି । ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପ୍ରମୁଖ ଅଭିଧାନ କେତୋଟିରେ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ଶବ୍ଦକୁ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ସମର୍ଥିତ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ମହାରାଜାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଦେବୀଙ୍କ କର୍ତ୍ତୃକ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିବାରୁ ଏହାର ନାମ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଏବଂ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ଥ ମଣ୍ଡପ ବା ପ୍ରାସାଦ ବିଶେଷ ରୂପେ ଏହା ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟିତ । ଏଠାରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ରଥୋତ୍ସବ ସମୟରେ ସପ୍ତାହକାଳ ଅବସ୍ଥାନ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ଜ୍ଞାନକୋଷ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ସମ୍ପର୍କରେ ଲେଖିଛି – \”ପୁରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରଠାରୁ ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ ମାଇଲ ଦୂରରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘର ଅବସ୍ଥିତ । ରଥଯାତ୍ରା ବେଳେ ଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର, ସୁଭଦ୍ରା – ତିନିମୂର୍ତ୍ତି ବଡ଼ ଦେଉଳରୁ ଅଣାଯାଇ ଏଠାରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୁଅନ୍ତି । ସେ ସମୟରେ ଏହିଠାରେ ଦେଉଳର ସମସ୍ତ ନୀତି ସାତଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ । ଲୋକଶ୍ରୁତି ଅନୁସାରେ ଏହି ମନ୍ଦିରକୁ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ରାଣୀ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଦେବୀଙ୍କ ନାମ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀରୁ ମନେହୁଏ ଏହା କୌଣସି ଭୋଇ ବଂଶ ରାଜାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ।\’ ଓଡ଼ିଶାର ବିଶିଷ୍ଟ ଆଲୋଚକ ଓ ଗବେଷକ ଜଗବନ୍ଧୁ ସିଂହ ତଦୀୟ, \”ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ\’ ଗ୍ରନ୍ଥରେ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ଯାତ୍ରା ସମ୍ପର୍କରେ ମତାମତ ଦେଇ ଳେଖିଛନ୍ତି – \”ନୀଳାଚଳ ଅତି ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଥିଲା । ନୀଳମାଧବ ମୂର୍ତ୍ତି ଏଠାରେ ପୂଜା ପାଉଥିଲା । ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ମହାରାଜା ଦେଉଳ ତୋଳାଇ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ମୂର୍ତ୍ତି କରାଇ ଦେଉଳରେ ବିଜେ କରାଇଥିଲେ । ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ପତ୍ନୀଙ୍କ ନାମରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଥିଲା । ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଏହାକୁ ଜନକପୁର ବୋଲି କୁହାଗଲା । ବର୍ଷକେ ଥରେ ତିନିମୂର୍ତ୍ତି ରଥରେ ବସି ସେହି ଜନକପୁରକୁ ଯାଇ ସେଠାରେ ସାତଦିନ ରହି ଫେରିଆସନ୍ତି । ରାଣୀ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଏହି ଯାତା କରାଇଥିବାରୁ ଏ ଯାତ୍ରାର ନାମ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା ।\’ ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣ ଅନ୍ତର୍ଗତ ମାଘ ଖଣ୍ଡରେ ମଧ୍ୟ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରକୁ ଜନକପୁର ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।
ଗୁଣ୍ଡିଚା ରାଣୀଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟା ତିଥିରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ, ଭାଇ ଭଉଣୀଙ୍କ ସହିତ ରଥରେ ନବଦିନ ପାଇଁ ଯେଉଁ ଯାତ୍ରା କରିଥାନପ୍ତି, ତାହାର ନାମ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା । ପୁରାଣ ଓ କିମ୍ବଦନ୍ତୀକୁ ଆଧାର କରି ଯଦିଓ ରଥଯାତ୍ରାକୁ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା କୁହାଗଲା କିନ୍ତୁ ଗବେଷକ, ଐତିହାସିକ ଓ ଭାଷାବିତ୍‌ମାନେ ଏହାକୁ ସହଜରେ ଗ୍ରହଣ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ସମାଲୋଚକ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ଶବ୍ଦର ରହସ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟନ ପାଇଁ ଯଥା ସମ୍ଭବ ଉଦ୍ୟମ କରିଛନ୍ତି । ସେ ତାଙ୍କର ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର କ୍ରମପରିଣାମ ପୁସ୍ତକର ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗରେ, \”କୋଇଲି\’ ଓ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ଏହି ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦକୁ ପ୍ରାଚୀନ ଦ୍ରାବିଡ଼ ଶବ୍ଦ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ – କୋଇଲି ବୋଇଲେ ଦେବଗୃହ ଓ ଗୁଣ୍ଡିଚା ବୋଇଲେ ଉଦ୍ୟାନଗୃହ । ଏହି ମତକୁ କେତେକ ଗ୍ରହଣ କରିପାରୁ ନଥିଲେ ହେଁ ଏଡାର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ଏଡ଼େଇ ଦିଆଯାଇ ନ ପାରେ । ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ଶବ୍ଦର ଦ୍ରାବିଡ଼ ମୂଳକ \”ଗୁଡ଼ିସା\’ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଥିବା ଅନୁମାନ କରିଛନ୍ତି । ତେଲୁଗୁ ଭାଷାରେ \”ଗୁଡିସା\’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କୁଟୀର । ତେଣୁ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ଯଥା ସମ୍ଭବ \”ଗୁଡିସା\’ ଶବ୍ଦର ପରିଣତି । ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଯେତେବେଳେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହେଲା, ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିବାସୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ \”ଦ୍ରାବିଡ଼ ଭାଷା\’ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ଏଣୁ ମନେହୁଏ ସେସମୟରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ମନ୍ଦିରରୁ ବାହାର କରାହୋଇ ରଥରେ ନିଆହୋଇ ଅନ୍ୟ ଏକ କୁଟୀରରେ ଅସ୍ଥାୟୀଭାବେ ରଖାଯାଉଥିଲା ଏବଂ ତାହା ତତ୍କାଳୀନ ଭାଷାରେ \”ଗୁଡିସା\’ ବୋଲି କଥିତ ହେଉଥିଲା । କାଳକ୍ରମେ ମନ୍ଦିରରୁ ଗୁଡିସାକୁ ରଥ ଯିବା ଓ ସେଠାରେ ରହିବା ବିଧିବଦ୍ଧ ହୋଇଗଲା । \”ଗୁଡ଼ିସା\’ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମେ \”ଗୁଡ଼ିଚା\’ ଓ ପରେ \”ଗୁଣ୍ଡିଚା\’ ବୋଲି ଲୋକମୁଖରେ ଆଦୃତ ହୋଇଗଲା ।
ଏକଥା ଦୃଢ଼ ସତ୍ୟ ଯେ ଜଗନ୍ନାଥ ପ୍ରଥମେ ଶବରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଉପାସିତ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ତାହା ପୁଣି ଦାରୁ ରୂପରେ । ଦାରୁ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ଗୋଟିଏ ଶ୍ଳୋକରେ ହୋଇଛି ।
ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ବୈଦିକ ଟୀକାକାର ସାୟଣାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ମତରେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ହିଁ ଋକ୍‌ବେଦରେ ଦାରୁ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି । ଏହି ମତଟି କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କ (୧୪୩୫-୧୪୬୫ ଖ୍ରୀ.ଅ.) ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ରଣଦେବଙ୍କର କୋଣ୍ଡବିଡୁ ତାମ୍ର ଫଳକଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ହୋଇଛି । ଜଗନ୍ନାଥ ପ୍ରଥମେ ଶବରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଜଦନ୍ତ ବା ଦାରୁ ଦେବତା ରୂପରେ ପୂଜା ପାଉଥିଲେ । ସେ ଆଦିମ ଶବର ପୂିତ ଦାରୁଦେବତାଙ୍କ ରୂପାନ୍ତର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି ସହିତ ଜଡ଼ିତ ବହୁ ଶବର ପ୍ରଚଳିତ ସୌରାଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଡକ୍ଟର ବେଣୀମାଧବ ପାଢ଼ୀ ସ୍ୱଗ୍ରନ୍ଥ \”ଦାରୁଦେବତା\’ରେ ସୌରା ଭାଷାର ଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାରକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରି ସୌର ଭାଷାର \”କୁନ-ଡିଜା\’ ଶବ୍ଦରୁ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଶବ୍ଦର ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ଘଟିଥିବା କଥା ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଦ୍ରାବିଡ଼ ଭାଷାରୁ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଶବ୍ଦର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇନାହିଁ ବୋଲି ତାଙ୍କର ଦୃଢ଼ ମତ । କାରଣ ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ରାବିଡ଼ ଭାଷା ପ୍ରଚଳନ ଥିବାର କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଶବ୍ଦ ଦ୍ରାବିଡ଼ ଗୁଡିସା ଶବ୍ଦରୁ ନ ଆସି \”କୁନ-ଡିଜା\’ ଶବ୍ଦର ଅପଭ୍ରଂଶ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । ସୌରଭାଷାରେ କୁନ-ଡିଜାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସେହୁ ଗଣ୍ଡି ଦାରୁ ବା ଦାରୁଦେବତା । (କୁନ – ସେହି । ଡିଜା – ଗଣ୍ଡି) । ମୂଳ ସୌର \”କୁନ-ଡିଜା\’ ଶବ୍ଦରୁ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଶବ୍ଦର ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥିବା ଡଃ ପାଢ଼ୀ ଯୁକ୍ତି ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । ସୌରଭାଷାରେ କୁନ-ଡିଜାର ଗୁଣ-ଡିଚା ଗୁଣ୍ଡିଚାରେ ରୂପାନ୍ତ ଘଟିଥିବା ଅଧିକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ।
ତେଣୁ ଡକ୍ଟର ବେଣୀମାଧବ ପାଢ଼ୀଙ୍କ ମତରୁ ଅନେକ ଐତିହାସିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଛନ୍ତି । ଆଦିମ ଶବରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୂଜିତ ସେହି ଗଣ୍ଡି ବା ଦାରୁ ଦେବତାଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନରେ ଏକ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମିତ ହୋଇ ତାହା ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲାଭ କରିଛି । ପ୍ରତିବର୍ଷ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଦ୍ୱିତୀୟା ତିଥିରେ ତିନି ଠାକୁର ରଥାରୂଢ଼ ହୋଇ ଏହି ଆଦିମ ସ୍ଥାନ ବା ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥାନ୍ତି । ଫଳରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଏହି ରଥଯାତ୍ରାକୁ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା କୁହାଯାଉଛି । ପ୍ରଥମେ ସେ ଦାରୁଗଣ୍ଡି ବା ଖମ୍ବ ରୂପରେ ଉପାସିତ ହେଲା ପରେ ଦାରୁରେ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ ହେଲେ ଏବଂ ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ରଥଯାତ୍ରା କରାଯାଇ ନଅଦିନ ପାଇଁ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଛାଡ଼ି ଜନକପୁରୀ ବା ଗୁଣ୍ଡିଚା ଗୃହ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରାକଲେ । ନଅଦିନ ମଧ୍ୟରୁ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଧା ମୂର୍ତ୍ତି ମାତ୍ର ସାତ ଦିନ ଅବସ୍ଥାନ କରିଥାନ୍ତି । ଗୁଣ୍ଡିଚା ଶବ୍ଦକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଯେତେ ମତ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲେ ହେଁ ଏହି ସ୍ଥାନଟି ଯେ ତିନି ମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଏହାକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପ ହିଁ ମହାବେଦୀ, ଜନକପୁରୀ ଓ ଆଡ଼ପମଣ୍ଡପ । ଏହା ଯଜ୍ଞମଣ୍ଡପ ବା ନୃସିଂହକ୍ଷେତ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ଏବଂ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଯଜ୍ଞନୃସିଂହ ବିଗ୍ରହରୁ ଯଜ୍ଞନାଥ ଜଗନ୍ନାଥରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରୁ ତାଙ୍କର ପ୍ରତି ବର୍ଷ ଜନକପୁରୀ ବା ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରକୁ ଯାତ୍ରା ହୁଏ । ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶତାବ୍ଦୀ ଓ ସମୟସୀମାକୁ କେହି ସ୍ପଷ୍ଟ କରିପାରି ନାହାନ୍ତି । ସମସ୍ତେ ନିଜର ଜନ୍ମସ୍ଥାନକୁ ଭଲପାଆନ୍ତି । ଜନ୍ମସ୍ଥାନକୁ ଦେଖିବାରେ ଦେବତା ମଣିଷ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ମନରେ ଅହେତୁକ ଆକର୍ଷଣ ରହିଥାଏ । ଯେତେ ଦୂରରେ ରହିଥିଲେ ବି କେହି ଜନ୍ମଭୂମିର ମୋହ ଏଡ଼ି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଯେପରି ଜଗତର ନାଥ ପାଇଁ ଦ୍ରାବିଡ଼ ଶବ୍ଦର ଯେ ଏକ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଏହା ଚିନ୍ତା କରିବା ଅନୁଚିତ । ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ଲୋକମାନେ ଖୁବ୍ ନିଷ୍ଠାପର ଏବଂ ଦେବାରାଧନାକୁ ସେମାନେ ଯଥେଷ୍ଟ ଗୁରୁତ୍ୱ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ସେ ଯେପରି ସବୁ ଧର୍ମର ମୂଳ ତଦନୁରୂପ ସବୁ ଭାଷା ତାଙ୍କଠାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଦ୍ରାବିଡ଼ ଭାଷାର ଶବ୍ଦ ଗୁଡିସା ଅଥବା ସୌରାଶବ୍ଦ \”କୁନ-ଡିଜା\’ ଯାହା ହେଉଛି ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ କାଳ ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ । ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣ ଉତ୍କଳଖଣ୍ଡ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ଅନୁସାରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦାରୁବିଗ୍ରହ ଚକ୍ରତୀଥଠାରୁ ଆସିବା ପରେ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ରଖାଯାଇ ବିଗ୍ରହ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା, ତାହା ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘର ବା ମଣ୍ଡପ ।
ଜନକପୁରକୁ ସ୍ମରଣୀୟ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାର ଅବତାରଣା ହୋଇଥିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେହୁଏ । ତଥାପି ଏ ଯାବତ୍ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଏହି ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାକୁ ଓଡ଼ିଶାର ଜନସାଧାରଣ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଉପରେ ଅଧିକ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ରାଣୀ ଗୁଣ୍ଡିଚାଙ୍କ ନାମ ସ୍ମରଣ କରିଥାନ୍ତି ।