ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ

ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରାଣପିଣ୍ଡ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ କେବଳା ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ନୁହେଁ, ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀର ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା । ସେ ସ୍ୱୟଂ କ୍‌ୃଷ୍ଣ ଏବଂ ବିଷ୍ଣୁ ଓ ସମସ୍ତ ଦେବାଦେବୀଙ୍କର ଗୁଣ ତାଙ୍କରିଠାରେ ହିଁ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ । ମହାପ୍ରଭୁ ଯଥାର୍ଥରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ।
ଓଡ଼ିଶା ଭୂଖଣ୍ଡର ପରିଚୟ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ । ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ମୂଳପିଣ୍ଡ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ । ସ୍ମରଣାତୀତ କାଳରୁ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତକୁ ଅଗଣିତ ନକ୍ଷତ୍ରକୁ ସ୍ୱ ଗର୍ଭରେ ଧାରଣ କରିଥିବା ସର୍ବବ୍ୟାପି ଦିବ୍ୟ ପୁରୁଷ ହେଲେ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ପରଂବ୍ରହ୍ମ । ସେ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଓ ମନ ବୁଦ୍ଧିର ଅଗୋଚର । ସେ ସକଳ ଘଟରେ ବ୍ରହ୍ମ ବା ଆତ୍ମା ରୂପେ ବିରାଜିତ । ଏ ସୃଷ୍ଟିରେ ଜୀବ ଓ ବ୍ରହ୍ମ ଏକ ଓ ଅଭିନ୍ନ । ସନ୍ଥ ଗୋସ୍ୱାମୀ ତୁଳସୀ ଦାସ – ବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ସ୍ୱରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ଯାଇ କହିଛନ୍ତି – \”ବିନୁପଦ ଚଳଇ ସୁନଇ ବିନୁ କାନା । କର ବିନୁ କରମ କରଇ ବିଧି ନାନା\’ ।
ଏଥିରୁ ହୃଦ୍‌ବୋଧ ହୁଏ ଯେ, ବିନା ପାଦରେ ଯେ ଚାଲି ପାରନ୍ତି, କାନ ବିନା ଶ୍ରବଣ କରିପାରନ୍ତି ଓ ବିନା ହସ୍ତରେ କର୍ମ କରିପାରନ୍ତି, ସେହି ପରଂବ୍ରହ୍ମ ନୀଳାଚଳ ଧାମରେ ହିଁ ଅଧିଷ୍ଠିତ । ବିଶ୍ୱ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ହିନ୍ଦୁ ଶାସ୍ତ୍ରାନୁମୋଦିତ ପବିତ୍ର ତଥା ଅମୂଲ୍ୟ ପ୍ରସାଦ ହେଉଛି ମହାପ୍ରସାଦ । ଏହି ମହାହପ୍ରସାଦର ମହାତ୍ମା ଅସାଧାହରଣ । ଏହାକୁ ଯେଉଁ ଭକ୍ତ, ଭକ୍ତି ବିଶ୍ୱାସରେ ପାଇଥାଏ, ତାହାର ଜନ୍ମ ଜନ୍ମାନ୍ତର ପାପ ତାପ ଧ୍ୱଂସ ହୋଇଯାଇଥାଏ । ବିଶ୍ୱବନ୍ଦିତ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦ୍ୱାଦଶ ଯାତ୍ରା ମଧ୍ୟରୁ ରଥଯାତ୍ରା ଅନ୍ୟତମ । ଓଡ଼ିଆ ଘରେ ବାରମାସରେ ତେର ପର୍ବ ନ୍ୟାୟରେ ନୀଳାଚଳର ଏହି ରଥଯାତ୍ରା ସର୍ବପ୍ରଧାନ ଉତ୍ସବ । ରଥତତ୍ତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ବୈଦିକ ଯୁଗର ଭାବନା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ହିଁ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ଓ ତାଙ୍କ ରଥ ମଧ୍ୟ ଦାରୁରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଶରୀରକୁ ମଧ୍ୟ ରଥ ସହ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି । ଏହି ଶରୀର ରୂପକ ରଥରେ ଆତ୍ମା ହେଉଛି ସାରଥୀ । ମନ ହେଉଛି ରଜ୍ଜୁ ଏବଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକ ଘୋଡ଼ା ସ୍ୱରୂପ । ଶ୍ରୀଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥ ଉପରେ ପରମାତ୍ମା ସ୍ୱରୂପ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଯେପରି ସବାର ଅଟନ୍ତି ଠିକ୍ ସେହିପରି ଶରୀର ରୂପକ ରଥରେ ଆତ୍ମା ମଧ୍ୟ ସବାର ଅଟନ୍ତି ।
ଏହି ରଥଯାତ୍ରାର ମୂଳତତ୍ତ୍ୱ ପରମ ମଙ୍ଗଳମୟ ପରମେଶ୍ୱର ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଯେଉଁମାନେ ରଥ ଉପରେ ର୍ଦାନ କରିଥାନ୍ତି, ସେମାନେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଚରଣକମଳରେ ଲୀନ ହୋଇଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନଥାଏ । ସେଥିପାଇଁ ଶାସ୍ତ୍ର୍ରରେ କୁହାଯାଇଛି – \”ରଥେତୁ ବାମନଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନ ବିଦ୍ୟତେ ।\’ ଏହି ମତଟିରେ ଦୃଢ଼ ବିଶ୍ୱାସ ରଖ ଲକ୍ଷଲକ୍ଷ ଭକ୍ତ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରକୁ ରଥଯାତ୍ରା ଦେଖିବାକୁ ଆସିଥାନ୍ତି । ଭକ୍ତମାନେ ଆତ୍ମହରା ହୋଇ ଜାତି ବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତେ ଏକାଠି ହୋଇ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ବା ଏକ ରଥରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ବୈଚିତ୍ର‌୍ୟକୁ ଦର୍ଶନ କଲେ ତା\’ର ମାନବ ଜୀବନ ଧନ୍ୟ ହୋଇଯାଏ ।
ଓଡ଼ିଆ ଚେତନାରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ଜଗତର ପିତା ଏବଂ ମା\’ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜଗତର ଜନନୀ ଭାବେ ବିଶ୍ୱ ବନ୍ଦିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଜଗତ୍‌ଜନନୀ ମା\’ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓଡ଼ିଆ ପରମ୍ପରାରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଓଡ଼ିଆ ଘରର କୁଳବଧୂ ରୂପେ ଅଧିଷ୍ଠାନ ପୂର୍ବକ ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତିର ରକ୍ଷାକାରିଣୀ ଭୂମିକା ମଧ୍ୟ ନିର୍ବାହ କରନ୍ତି । ଓଡ଼ିଆ ଚେତନାର ବିଶ୍ୱାସରେ ମା\’ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ହେଉଛନ୍ତି ଅନ୍ନଦାତ୍ରୀ । ମା\’ ପ୍ରତି ଗୁରୁବାରରେ ପଡ଼ିଦାନ କରିବା ପାଇଁ ନଗର ଭ୍ରମଣ କରିଥାନ୍ତି । ଏହି ବିଶ୍ୱାସରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୁରୁବାରରେ ଓଡ଼ିଆ ପରିବାରରେ ଘରଦ୍ୱାର ଲିପିପୋଛି ଶୁକ୍ଳବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରି ମା\’ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିଥାନ୍ତି । ମାର୍ଗଶୀର ମାସ ଗୁରୁବାରରେ ମାଣବସା ଓଷା ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । ମାଣବସା ଓଷାରେ ଓଡ଼ିଆ ଘରର ଘରଣୀ ଘରଦ୍ୱର ଲିପିପୋଛି ଝୋଟି ଚିତା ପକାଇ ଆସ୍ଥାନରେ ନୂଆ ମାଣରେ ଧାନ, ଗୁଆ ଓ ଶ୍ରୀମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ବସାଇ ଆବାହନ କରି ମା\’ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଷୋଡ଼ଶ ଉପଚାରରେ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିଥାନ୍ତି । ପୁରାଣ ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁସାରେ ଶ୍ରୀମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜାତି ଭେଦ ଉଠାଇ ଦେଇ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରୁ ଦୀନହୀନ ଅକିଞ୍ଚନ ଶ୍ରୀୟା ଚଣ୍ଡାଳୁଣୀର ପୂଜା ଆସ୍ଥାନକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସି ଭକ୍ତିଭାବରେ ପୂଜା ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି । ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଦେଖି ଶ୍ରୀମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ଦେଢ଼ଶୁର ବଳଭଦ୍ର ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଧିକ୍କାର କରି ଚାଣ୍ଡାଳୁଣୀ କହି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରୁ ବାହାର କରିଦେଲେ, ଯାହା ଫଳରେ କି ଶ୍ରୀମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ମଧ୍ୟ ରାଗିଯାଇ ଦୁଇଭାଇଙ୍କୁ ଅଭିଶାପ ଦେଇ କହିଲେ – \”ମୁହିଁ ଚାଣ୍ଡାଳୁଣୀ ଯେବେ ଟେକିଦେବି ଅନ୍ନ । ମଣୋହୀ କରିବେ ପ୍ରଭୁ କାଳିଆ ଗଞ୍ଜନ\’ ।
ଶ୍ରୀମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ଅଭିଶାପରେ ଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର ଲକ୍ଷ୍ମୀଛଡ଼ା ହୋଇ ଅନ୍ନଜଳ ନ ପାଇ ବାରବର୍ଷ ବୁଲିଲେ । ପରିଶେଷରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ବଳଭଦ୍ର ସବୁଠାରୁ ହତାଶ ହୋଇ ଭିକ୍ଷା ମାଗି ଅଜ୍ଞାତରେ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅନ୍ନ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ମଣୋହୀ ସେବନ କରି ପରମାନନ୍ଦ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଭୋଜନ ଶେଷରେ ପୋଡ଼ପିଠା ଖାଇ ଦୁଇଭାଇ ମହାମାୟୀ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ହାତଧରି କ୍ଷମା ମାଗିଥିଲେ । ଏହି ସୁଯୋଗରେ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜାତି ବର୍ଣ୍ଣର ଭେଦାଭେଦ ଦୂର କରିବା ନିମିତ୍ତ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସତ୍ୟ କରାଇଥିଲେ ।
ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଦେଢ଼ଶୁର ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ମଧ୍ୟ ମା\’ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ସର୍ତ୍ତରେ ରାଜି ହୋଇଥିବାରୁ ଶ୍ରୀମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ବଡ଼ଦେଉଳକୁ ବିଜେକଲେ । ସେହିଦିନଠାରୁ ମଧ୍ୟ ବଡ଼ ଦେଉଳରେ ଜାତି ଧର୍ମ ସବୁର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ରହି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଚେତନା ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବାରେ ଲାଗିଛି । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଜାତି ବର୍ଣ୍ଣର ଭେଦଭାବ ଲୋପ ପାଇଯାଇଛି । ଓଡ଼ିଆ ପରମ୍ପରାରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ବାରମାସରେ ତେରପର୍ବ ପାଳନ କରାଯାଉଛି । ଓଡ଼ିଆ ଜାତୀୟ ଜୀବନର ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାରେ ଶୟନେ ସପନେ କିମ୍ବା ଜାଗରଣେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସ୍ମୃତି ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ରହ୍ମ ବିଚାରରେ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ଅବ୍ୟକ୍ତ, ନିରାକାର, ଅଚିନ୍ତ୍ୟ, ଅଜେ୍ଞୟ ଓ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଚେତନାରେ ଶଙ୍ଖଚକ୍ରଧାରୀ ଦେହଧାରୀ ମନୁଷ୍ୟ ସଦୃଶ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଅତି ନିଜର ଓ ଆପଣାର ବୋଲି ମନେକରି ତାଙ୍କୁ ନିଜ ଭିତରେ ଦେଖେ ଓ ଅନୁଭବ କରେ । ଏଣୁ ମହାପ୍ରଭୁ ହେଉଛନ୍ତି ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ପ୍ରାଣ । ସେହି ଜଗତର ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ନିରନ୍ତର ଚିନ୍ତନ ମନନ କଲେ ଦେହ, ମନ ପବିତ୍ର ହୋଇଯାଏ ଓ ସମସ୍ତ ବିକାର କ୍ଷୟ ହୋଇଯାଏ ।
ଯେପରିକି ଗଙ୍ଗାରେ ସ୍ନାନ, ଗୟାରେ ପିଣ୍ଡଦାନ ଓ ନୀଳାଚଳରେ ନୀଳାଦ୍ରିନାଥଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କଲେ ମନୁଷ୍ୟ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରେ, ଠିକ୍ ସେହିପରି ରଥଯାତା ସମୟରେ ରଥ ଉପରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କଲେ ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ । କାରଣ ଜଗତର ନାଥ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ପ୍ରାଣର ପ୍ରାଣ ଓ ପ୍ରାଣର ଅଧିଶ୍ୱର ଅଟନ୍ତି ।
ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଏହି ବିଶ୍ୱପ୍ରସିଦ୍ଧ ରଥଯାତ୍ରା ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟ ତିଥିରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଭାରତୀୟ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଭାବଧାରାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ତିନି ରଥରେ ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର ଓ ସୁଭଦ୍ରା ଏହି ଯାତ୍ରାକୁ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଥାନପ୍ତି । ଏସବୁ ସତ୍ତ୍ୱେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରାର ଗୋଟିଏ ପ୍ରମୁଖ ବିଶେଷତ୍ୱ ହେଉଛି – ଏହି ଯାତ୍ରାରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ହିଁ ଆସିଥାନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ଜାତି, ଧର୍ମ ଓ ବର୍ଣ୍ଣର କିଛି ବି ବାଛ ବିଚାର ରହେନାହିଁ । ଜଗତର ନାଥ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସକଳ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଘଟରେ ବିରାଜମାନ । ଆତ୍ମାରୂପୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଏହି ଶରୀର ରୂପକ ରଥର ରଥୀ । ଶରୀର ରୂପକ ରଥ ହିଁ ଚଳନ୍ତି ନନ୍ଦିଘୋଷ । ଏହି ରଥର ସରଥୀ ଆତ୍ମା, ମନ ହେୁଛି ଏହି ରଥର ଲଗାମ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ଏହି ରଥରେ ଯୋଚା ହୋଇଥିବା ଚାରୋଟି ଅଶ୍ୱ ଯଥା – କର୍ମ, ଜ୍ଞାନ, ଭକ୍ତି ଓ ଧ୍ୟାନ ଯୋଗରେ ରଥ ଟାଣି ନେବାରେ ସହଯୋଗ କରୁଛନ୍ତି ।
ସଂସାର ରୂପକ ଦରିଆରେ ଜୀବନ ନାଆଟି ସର୍ବଦା ଟଳମଳ । ଏହି ଜୀବନ ନାଆର ନାଉରୀ ସ୍ୱୟଂ ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ବଡ଼ ଦୟାଳୁ, ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ସମସ୍ତେ ସମାନ । ତାଙ୍କର କରୁଣା ବିନା କିଛି ବି ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ଭବସାଗରରୁ ପାରି ହେବାକୁ ହେଲେ ତାଙ୍କର ଅପାର କରୁଣାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ସେ ଚାହିଁଲେ ନିମିଷକରେ ଆମେ ମୁକ୍ତ ହୋଇପାରିବା । ଏଣୁ ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ନିରନ୍ତର ଆରାଧନା, ସତ୍ୟାଚାର, କର୍ମନିଷ୍ଠ, ଧ୍ୟାନଧାରଣା ଓ ତପସ୍ୟାର ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ରହିଛି, କାରଣ, ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ଆମମାନଙ୍କ ପ୍ରାଣର ପ୍ରାଣ ଓ ପ୍ରାଣାଧୀଶ୍ୱର, ତାଙ୍କ ବିନା ସବୁ ନିରର୍ଥକ ।