ରସଗୋଲା : ନୀଳଦ୍ରି ବିଜେର ନୈବେଦ୍ୟ

ରସଗୋଲା ଓଡ଼ିଶାର । ଏଥିରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଯଥେଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ, ପ୍ରମାଣ ବି ଏ ବାବଦରେ ରହିଛି । ଶ୍ରୀଜନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ପାରମପରିକ ଭୋଗ ଭିତରେ ମଧ୍ୟ ଏହା ସ୍ଥାନ ପାଇଛି । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ତିମପର୍ବ \”ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ\’ର ଏହା ପାରମ୍ପରିକ ଭାବରେ ଶ୍ରୀଜନ୍ନାଥଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଅର୍ପିତ ହୋଇଥାଏ । ଅଥଚ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟର ବିଷୟ ଏହି ଯେ ବହୁ ଫମ୍ପା ଓ ମନଗଢ଼ା ତଥ୍ୟକୁ ନେଇ ପଡ଼ୋଶୀ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ \”ରସଗୋଲା\’ ନାମକ ମିଠା ଓ \”ରସଗୋଲା\’ ଶବ୍ଦକୁ ନିଜର ବୋଲି ଦାବି କରୁଛି । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଏହି \”ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ\’ର ନୈବେଦ୍ୟ ତାଙ୍କ ପାଇଁ କେବଳ ଏକ ପଣ ।
ରସଗୋଲା ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଆଉ ନରମ ପିଠା । ଆକାର ବାଟୁଳିଠାରୁ ଟିକିଏ ବଡ଼ ଅଥଚ ତାହାକୁ ନେଇ ଏକ \”ମିଠାଯୁଦ୍ଧ\’ ଜାରି ରହିଛି ଦୁଇ ପଡ଼ୋଶୀ ରାଜ୍ୟ ବଙ୍ଗଳା ଓ ଓଡ଼ିଶା ମଧ୍ୟରେ । ୨୦୧୫ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସ ୩୦ ତାରିଖରେ ଓଡ଼ିଶାରେ \”ରସଗୋଲା ଦିବସ\’ ପାଳନ କରି ବଙ୍ଗଳାକୁ ଏକ ଜୋରଦାର ଜବାବ ଦେଇଛି ଓଡ଼ିଶା । \”ରସଗୋଲା ଓଡ଼ିଶାର\’ ଓ \”ରସଗୋଲା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ\’ ନୀତିର ବୋଲି କହିବାକୁ ହେଲେ, ବଙ୍ଗଳାର ଦାବିକୁ ତଥ୍ୟ ଓ ଯୁକ୍ତି ବଳରେ ଖଣ୍ଡନ କରିବା ସହିତ ଓଡ଼ିଶାର ଦାବିକୁ ପ୍ରମାଣିତ ଭାବରେ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ
ଗତ ୨୦୧୫ ମସିହାର ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ପାହାଳ ରସଗୋଲା ପାଇଁ ଜି.ଆଇ. (ଭୌଗୋଳିକ ଉପଦର୍ଶନ) ମାନ୍ୟତା ହାସଲ ଉଦ୍ୟମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ମାନ୍ୟତାର ବିଷଶଷତ୍ୱ ହେଉଛି – କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍‌ଟ ସ୍ଥାନରୁ ଉଦ୍ଭବ ହେଉଥିବା ଉତ୍ପାଦନ ବା ସାମଗ୍ରୀକୁ ଏହାଦ୍ୱାରା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ । ୨୦୦୫-୦୬ରେ ଓଡ଼ିଶାର କୋଟପାଡ଼ ହସ୍ତତନ୍ତ ଲୁଗା ଓ ଇକତ, ୨୦୦୮-୦୯ରେ କୋଣାର୍କର ପଥର ଖୋଦେଇ, ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଓ ପିପିଲିର ଚାନ୍ଦୁଆ କାମ, ୨୦୦୯-୧୦ରେ ଖଣ୍ଡୁଆ ଶାଢ଼ୀ, ୨୦୧୧-୧୨ରେ ଗୋପାଳପୁରର ଟସର ବୁଣା, ଗଞ୍ଜାମର କିଆ ଫୁଲ ଓ ଦ୍ରବଣ (ରୁହ), ୨୦୧୨-୧୩ରେ ଧଳାପଥରର ପରଦା ଓ ତନ୍ତବୁଣା, ସମ୍ବଲପୁର ବାନ୍ଧଶାଢ଼ୀ ଓ ତନ୍ତବୁଣା ଲୁଗା, ବୋମକାଇ ଶାଢ଼ୀ ଓ ଲୁଗା ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମପୁରୀ ପାଟ (ଫୋଡ଼ା କୁମ୍ଭ) ଶାଢ଼ୀ ଓ ଯୋଡ଼, ୨୦୧୩-୧୪ରେ ଓଡ଼ିଶା ପଟ୍ଟଚିତ୍ର (ଲୋଗୋ) ଏହି ମାନ୍ୟତାରେ ପଞ୍ଜିକୃତ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ସେହିସବୁ ସାମଗ୍ରୀର ଜି.ଆଇ. ମାନ୍ୟତା ହାସଲ ନେଇ କୌଣସି ବିବାଦର ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇ ନଥିଲା । ହେଲେ ରସଗୋଲା ଯେ ଓଡ଼ିଶାର – ଏ ଦାବି ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ, ଓଡ଼ିଶା ଓ ବଙ୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ସୁପ୍ତ ଥିବା ଏକ ବିବାଦକୁ ପୁଣି ଥରେ ତେଜିଦେଲା । ବଙ୍ଗବାସୀ ଚମକି ଉଠିପଡ଼ିଲେ ଏବଂ \”ରସଗୋଲା କେବଳ ଆମର\’ ବୋଲି ଦୃପ୍ତ କଣ୍ଠରେ ଦାବି କଲେ । ଓଡ଼ିଶାର ସଚେତନ ମହଲ ମଧ୍ୟ ପଛରେ ପଡ଼ି ତ୍ନଷଲ । ସମ୍ବାଦପତ୍ର, ପତ୍ରପତ୍ରିକା, ଟେଲିଭିଜନ ଚ୍ୟାନେଲ – ସବୁଠି ଏ ନେଇ ଖବର, ଆଲୋଚନାଳ, ବିତର୍କ ସରଗରମ ହେଲା । ବିଧାନସଭାରେ ବି କଥା ଉଠିଲା । ଫଳରେ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ୨୨ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୦୧୫ରେ ତିନୋଟି କମିଟି ଗଢ଼ିଦେଲେ । ସେହି ତିନି କମିଟିର କାମ ଥିଲା – ୧. ରସଗୋଲାର ଉଦ୍ଭବ ବା ଆଦିଭୂମି ଯେ ଓଡ଼ିଶା, ସେ ବାବଦରେ ତଥ୍ୟ, ପ୍ରମାଣ ସଂଗ୍ରହ କରି ତାହାର ଜି.ଆଇ. ମାନ୍ୟତା ପାଇଁ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ବୌଦ୍ଧିକ ସମ୍ପଦ (ଇଣ୍ଟେଲେକ୍‌ଚୁଆଲ୍ ପ୍ରପର୍ଟି) ସଂସ୍ଥାକୁ ଆବେଦନ କରିବା, ୨. ରସଗୋଲାର ଉଦ୍ଭବ ସ୍ଥଳ ବା ଆଦିଭୂମି ବୋଲି ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ ଯେଉଁ ଦାବି କରୁଛି, ସେହି ଦାବିର ଅଯଥାର୍ଥତା ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିବା ଏବଂ ୩. ବଙ୍ଗର ଯୁକ୍ତିକୁ ଖଣ୍ଡନ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାର ଦାବିକୁ ମଣ୍ଡନ କରି ରସଗୋଲା ଯେ ଓଡ଼ିଶାର ତାହା ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଦାବିପତ୍ର ଦେବା ।
ଏ ଭିତରେ କେତେକ ଜି.ଆଇ. ବିଶେଷଜ୍ଞ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ନେଇ ଉଭା ହୋଇଛନ୍ତି ଯେ ରସଗୋଲା ପରି ଏକ ଖାଦ୍ୟ ଉତ୍ପାଦ ପାଇଁ ଜି.ଆଇ. ମାନ୍ୟତା ଦାବି ଅଯଥାର୍ଥ । କିନ୍ତୁ ତିରୁପତିର ଲଡ଼ୁ, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ରତଲାମି ସେଓ, ଧାରୱାଡ଼ର ପେଡ଼ା, ହାଇଦ୍ରାବାଦର ହାଲିମ ଓ ଜଇନଗର (ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ)ର ମୁଆଁ ପରି ଖାଦ୍ୟସାମଗ୍ରୀକୁ ଯଦି ଜି.ଆଇ. ମାନ୍ରତା ମିଳିଛି, ତେବେ \”ଓଡ଼ିଶାର ରସଗୋଲା\’ ପାଇଁ ସେହି ମାନ୍ୟତା ଦାବି କାହିଁକି ଯଥାର୍ଥ ହେବ ନାହିଁ?
ଓଡ଼ିଶା ହେଉ ବା ବଙ୍ଗଳା – ରସଗୋଲାର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଠିକ୍ କେବେଠାରୁ ଓ କେଉଁଠୁ ଆରମ୍ଭ, ତାହାର ଇତିହାସ ଅଜ୍ଞାତ । ତେବେ ବଙ୍ଗଳାରୁ ଏହାର ଉଦ୍ଭବ ବୋଲି ଯେଉଁମାନେ କହନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଗଢ଼ା ହୋଇଛି ନାନା ରୋଚକ କାହାଣୀ ।
କାହାଣୀ : କର୍ଣ୍ଣୱାଲିସ୍‌
ବଙ୍ଗଳାଦେଶରେ ଗଢ଼ା ସେହିପରି ଏକ କାହାଣୀ କହେ, ଇଂରେଜ ରାଜତ୍ୱ କାଳରେ ଲର୍ଡ଼ କର୍ଣ୍ଣୱାଲିସ୍ ଥିଲେ ଭାରତର ବଡ଼ଲାଟ୍ । ଥରେ ଜମିଦାରମାନଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ଖଜଣା ପାଇବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ସେ ଖୁସି କରିବାକୁ ଚାହିଁଲେ । ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ବଡ଼ ଭୋଜିସଭାର ଆୟୋଜନ କରାଗଲା । ସେତେବେଳର ପ୍ରଥା ଅନୁସାରେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଭୋଜିସଭାରେ ବରେଣ୍ୟ ଅତିଥିମାନଙ୍କୁ ମିଠା \”ପୁଡିଂ\’ ପରିବେଷଣ କରାଯାଉଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ବଙ୍ଗାଳୀ ରୋଷେଇଆ ଜଣକ ପୁଡ଼ିଂ ତିଆରି କରିବାରେ ନିଯୁକ୍ତ ଥିଲା, ସେ ହଠାତ୍ ଅସୁସ୍ଥ ହୋଇ ପଡ଼ିବାରୁ ସେହି ଦାୟିତ୍ୱ ଆଉ ଜଣଙ୍କ ଉପରେ ପଡ଼ିଲା । ସେ ଲୋକଟି ପୁଡ଼ିଂ ତିଆରି ଜାଣି ନଥିଲା । ଫଳରେ ଯେଉଁ କ୍ଷୀରରେ ପୁଡ଼ିଂ ତିଆରି ହେବା କଥା, ସେହି କ୍ଷୀରକୁ ଉତ୍ତମ କରି ଠିକ୍ ଭାବରେ ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ କରିପାରିଲା ନାିହଁ । ଫଳରେ କ୍ଷୀରତକ ଛିଣ୍ଡିଗଲା । ସେଇ ଛିଣ୍ଡାକ୍ଷୀରର ଛେନାକୁ କ\’ଣ କରିବ ଜାଣି ନ ପାରି ସେହି ଲୋକଟି ତାହାକୁ ଧୋତିରେ ବାନ୍ଧି ଟାଙ୍ଗିଦେଲା । କିନ୍ତୁ କେମିତି କେଜାଣି ରାତିରେ ତାହାର ଗଣ୍ଠି ଖୋଲିଯାଇ ପାଣି ନିଗିଡ଼ି ଯାଇଥିବା ଛେନାତକ ତଳେ ଥିବା ଗୋଟିଏ କଡ଼େଇ ଭିତରେ ଅଜାଡ଼ି ହୋଇ ପଡ଼ିଲା । ସେହି କଡ଼େଇରେ ଚିନିସିରା ରଖାଯାଇଥିଲା । ପରଦିନ ସକାଳେ ଦେଖିବା ବେଳକୁ ଛେନାତକ ଚିନିସିରାରେ ଭାସୁଛି । ସେଥିରୁ ଟିକିଏ ନେଇ ସେ ଚାଖି ଦେଖିଲା, ଖୁବ୍ ସୁଆଦିଆ ଲାଗୁଛି । ପୁଡ଼ିଂ ବଦଳରେ ସେଇ ଚିନିିସିରା-ଭିଜା ଛେନାରୁ କିଛିକିଛି ଅତିଥିମାନଙ୍କୁ ପରିବେଷଣ କରାଗଲା । ସେପରି ସୁଆଦିଆ ମିଠା ସେମାନଙ୍କ ଭିତରୁ କେହି ବି ଆଗରୁ ଖାଇ ନଥିଲେ । ତେଣୁ ସମସ୍ତେ ତାହାର ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶଂସା କଲେ । ସେହି କାହାଣୀ ଅନୁସାରେ, ତାହା ହିଁ ଥିଲା ରସଗୋଲାର ଆଦିରୂପ ।
କିନ୍ତୁ ଏହି କାହାଣୀକୁ ସତ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ସେପରି କିଛି ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ତଥ୍ୟ, ପ୍ରମାଣ ମିଳେନାହିଁ । କିନ୍ତୁ କାହାଣୀଟିକୁ ଯଦି ସତ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତେବେ ଦେଖାଯିବ ଯେ ଲର୍ଡ଼ କର୍ଣ୍ଣୱାଲିସ୍ ଇଂରେଜ ଶାସିତ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ବଡ଼ଲାଟ୍ (ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଜେନେରାଲ) ଥିଲେ ୧୭୮୬ରୁ ୧୭୯୩ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏହି କାହାଣୀ ଅନୁସାରେ ବଙ୍ଗଳାରେ ରସଗୋଲାର ପ୍ରଥମ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ସମୟ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗ । କିନ୍ତୁ ସେହି ବଙ୍ଗବାସୀ ଦେଉଥିବା ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ, କଲିକତାରେ ରସଗୋଲା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଛି ତାହାର ପ୍ରାୟ ୮୦-୯୦ ବର୍ଷ ପରେ, ୧୮୬୮ ମସିହାରେ ।
\”ରସଗୋଲା\’ ପୁସ୍ତକର ଲେଖକ ଶ୍ରୀ ଭୌମିକ ଇତିହାସ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଚର୍ଚ୍ଚା ସମ୍ବଳିତ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖୁଥିବା ଜଣେ ଲେଖକ ଭାବରେ ବଙ୍ଗଳାର ବିଦ୍ୱତ ସମାଜରେ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୋଲି ପୁସ୍ତକର ମଲାଟ ପୃଷ୍ଠାରେ ସୂଚିତ ହୋଇଛି । ଅଥଚ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକର ଏହି ଉଦ୍ଧୃତି ପାଠ କଲେ ତାଙ୍କର ବକ୍ତବ୍ୟ କି ବିଭ୍ରାନ୍ତିକର ତାହା ଅନାୟାସରେ ବୁଝିହୁଏ । \”କ୍ଷୀରମୋହନ\’ର ନାମାନ୍ତର ହେଉଛି \”କ୍ଷୀରସାଗର\’ । \”ଉତ୍କଳ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ବ୍ୟବସାୟ ସମିତି\’ର ସଭାପତି ବିମ୍ବାଧର ବେହେରାଙ୍କ ଅନୁସାରେ – ଛେନାର ଛୋଟ ଛୋଟ ଗୁଳିକୁ ସିରାରେ ସିଝାଇ ଏବଂ ତାହାକୁ ସିଝା କ୍ଷୀରରେ ପକାଇ \”କ୍ଷୀରସାଗର\’ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । ଏହାର ଅନ୍ୟନାମ କ୍ଷୀରମୋହନ । ଏଣୁ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ କ୍ଷୀର ଓ ଛେନା । ଏଣୁ ଏହାକୁ \”ଛେନାର କ୍ଷୀରମୋହନ\’ କହିବା ଭୁଲ କାହିଁକି ହେବ? ପୁଣି ତାହା କିପରି \”ସୁନାର ପଥରବାଟି\’ ପରି ହେବ? \”କ୍ଷୀରମୋହନ\’ ପ୍ରକୃତରେ \”କ୍ଷୀରଗୋଲକ\’ ନୁହେଁ କ୍ଷୀରର ସିରାରେ ଅବଗାହନ କରୁଥିବା ଛେନାଗୋଲକ । ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରସିଦଧ ପାରମ୍ପରିକ ରସାବଳିର ପସ୍ତୁତି ବିଧି ମଧ୍ୟ ମୋଟମୋଟି ଏହି ଧରଣର ।
ଛେନା କେବଳ ବଙ୍ଗଳାର?
ଶ୍ରୀ ଭୌମିକ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକରେ ଛେନା ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ଦାବି କରି କହିଛନ୍ତି, “ଛେନା ଶବ୍ଦଟି ବଙ୍ଗରେ ହିଁ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥଲା । ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ ବା ଅଭିଧାନରେ \”ଛେନା\’ ଶବ୍ଦ ନାହିଁ । ସେଠାରେ ଗରମ ଦୁଧକୁ ଦହି ସଂଯୋଗର ନଷ୍‌ଯ କରି ଦେବାର ବିକୃତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ \”ଆମିକ୍ଷା\’, \”କିଲାଟ\’ ଏବଂ \”ଦଧିକୁର୍ଚ୍ଚିକା\’ କୁହାହୋହଇଛି । ସଂସ୍କୃତ \”ଛିନ୍ନ\’ ଶବ୍ଦରୁ \”ଛାନା\’ ବା \”ଛେନା\’ ଆସିଛି । ଏହି ଶବ୍ଦଟି ବଙ୍ଗଳାର ନିଜସ୍ୱ ଶବ୍ଦ ।” କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିକବି ସାରଳା ଦାସଙ୍କ \”ମହାଭାରତ\’ ଓ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ \”ରାମାୟଣ\’ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ଅନେକ ରଚନାରେ କେବଳ \”ଛେନା\’ ନୁହେଁ, ଛେନାରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚୁର ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବରେ ସେ ସମୟର ବଙ୍ଗଳା ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରାୟ କିଛି ନାହିଁ ।
ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିକବି ହେଉଛନ୍ତି ସାରଳା ଦାସ । ତାଙ୍କ \”ମହାଭାରତ\’ର \”ମଧ୍ୟପର୍ବ\’ରେ ଥିବା ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁସାେ, ଧର୍ମଯଜ୍ଞର ଆୟୋଜନ କାଳରେ ଅର୍ଜୁନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ବାରୁଣାବନ୍ତ ଘେନି ଆସିଛନ୍ତି ଏବଂ ମାତା କୁନତୀ ନିଜ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଓ ତାଙ୍କୁ ଅନେକ ସୁସ୍ୱାଦୁ ଖାଦ୍ୟ ପରଷିଛନ୍ତି । ସେହି ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଛେନା ଓ ଛେନାଜାତ ସାମଗ୍ରୀ ରହିଛି । ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ସାରଳା ଦାସ ଳେଖିଛନ୍ତି,
ଚକୁଳି ଛୁଞ୍ôଚ ପତର ଛେନା ମନୋହର । ଖିରୀ ଖିରିସା ଶାକର ସକଳ ଦ୍ରବ୍ୟ ସାର ।
ସେହିପରି \”ଦାଣ୍ଡି ରାମାୟଣ\’ ବା \”ଜଗମୋହନ ରାମାୟଣ\’ ଭାବରେ କଥିତ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ \”ରାମାୟଣ\’ । ସେଥିରେ ମଧ୍ୟ ଛେନା ଓ ଛେନାଜାତ ସାମଗ୍ରୀର ପ୍ରଚୁର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି । ଏହାର ପ୍ରଥମ ସମ୍ପାଦକ ଓ ପ୍ରକାଶକ ପଣ୍ଡିତ ଗୋବିନ୍ଦ ରଥ । ବାଙ୍କିର ପାଟପୁର (ପଦ୍ମନାଭପୁର) ଶାସନରେ ୧୮୪୮ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ । ୧୯୧୮ ମସିହା ମେ ମାସ ୨୯ ତାରିଖରେ ଇହଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସାହିତ୍ୟ ପାଇଁ ସେ ଅନେକ କାମ କରିଥିଲେ । ୨୦୦ରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପୁସ୍ତକର ସଂଗ୍ରହ, ସମ୍ପାଦନା ଓ ରଚନା କରିଥିଲେ । କଟକରେ \”ରଥପ୍ରେସ୍‌\’ ନାମରେ ଏକ ମୁଦ୍ରଣାଳୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ବିଦଗ୍ଧ କବି ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତ ସିଂହାର, କବିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ଓ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ ପ୍ରମୁଖଙ୍କ ରଚିତ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ କାବ୍ୟର ପ୍ରକାଶନ ସହିତ ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଜନକ ଫକୀର ମୋହନ ସେନାପତିଙ୍କର କେତେକ ପୁସ୍ତକ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ସେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିବା \”ଦାଣ୍ଡି ବାଲ୍ମିକୀ ରାମାୟଣ\’ ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ତାହାର ଦ୍ୱିତୀୟ ସଂସ୍କରଣ ଏବେ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପ୍ରାଚୀନ ଗବେଷଣା ଅନୁଷ୍ଠାନ \”କେଦାରନାଥ ଗବେଷଣା ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ\’ର ଉପଲବ୍ଧ । ସେଥିରେ \”ରସଗୋଲା\’ ରହିଛି ।
ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ରଚିତ ରାମାୟଣର \”ଅଯୋଧ୍ୟା କାଣ୍ଡ\’ରେ ଥିବା ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁସାରେ, ରାମଙ୍କ ବନବାସ ପରେ ଭରତ ଓ ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ତାଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଆଣିବା ପାଇଁ ଯାଇ ଭରଦ୍ୱାଜ ଋଷିଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ଭରଦ୍ୱାଜ ଋଷି ମାୟାବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଇ ଭରତ ଓ ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ଏବଂ ତାଙ୍କର ଅନୁଚରବର୍ଗଙ୍କୁ ଯେଉଁସବୁ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରିଛନ୍ତି, ସେଥି ମଧ୍ୟରେ \”ଦୁଧ ଛେନା\’ ରହିଛି । ଛେନାରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ସାମଗ୍ରୀ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି \”ଛେନାପୁରୀ\’ \”ଛେନା ଲଡ଼ୁ\’, \”ରସଗୋଲା\’ ଓ \”ରସାବଳି\’ ।
ସେହିପରି ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନା୍‌କ \”ଅମ୍ବିକା ବିଳାସ\’ ଓ ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାରଙ୍କ \”ବିଦଗ୍‌ଧ ଚିନ୍ତାମଣି\’ରେ ରହିଛି ଛେନା ଓ ଛେନାରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରଚୁର ଉଲ୍ଲେଖ ।
ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଯେ ରସଗୋଲାର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ଛେନା ହୋଇଥିବାରୁ, ଏହାକୁ କେବଳ ବଙ୍ଗଳାର ବୋଲି କହି, ରସଗୋଲା କେବଳ ବଙ୍ଗଳାର ଏହା ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ଉଦ୍ୟମ କରିଛନ୍ତି \”ରସଗୋଲା\’ ପୁସ୍ତକର ଲେଖକ ହରିପଦ ଭୌମିକ । କିନ୍ତୁ ସାରଳା ଦାସ, ବଳରାମ ଦାସ, ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନା ଓ ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାରଙ୍କର ଉପରୋକ୍ତ କୃତିଗୁଡ଼ିକର ଉଲ୍ଲେଖ ତାଙ୍କର ଏହି ଦାବିକୁ ଅସାର ପ୍ରତିପାଦିତ କରେ । କାରଣ, ଗବେଷକ୍କ ମତରେ ସାରଳା ଦାସଙ୍କ ସମୟ ହେଉଛି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ଗଜପତି ମହାରାଜା କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବ (୧୪୩୫-୬୮) ଓ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ (୧୪୬୮-୯୭)ଙ୍କ ସମୟ । ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ସମୟ ୧୪୭୨-୧୫୫୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ଏବଂ ତାହା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ଓ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ରାଜତ୍ୱର ସମୟ । ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନା୍‌କ ସମୟ ୧୭୩୦-୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ଏବଂ ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତ ସିଂହାରଙ୍କ ସମୟ ୧୭୬୦-୧୮୦୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ । ଏସବୁ ବଙ୍ଗଳାରେ ନବୀନ ଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶଙ୍କ ତଥାକଥିତ \”ରସଗୋଲା\’ର ଉଦ୍ଭବ କାଳ ବା ୧୮୬୮ର ବହୁ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ।
\”ଆମିକ୍ଷା\’ ଆକ୍ଷେପ
ଏବେ ଦେଖାଯାଉ ଶ୍ରୀ ଭୌମିକଙ୍କ \”ଆମିକ୍ଷା\’ ଆକ୍ଷପ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ । \”ରସଗୋଲ୍ଲା\’ ପୁସ୍ତକରେ ସେ କହିଛନ୍ତି, ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ ବା ଅଭିଧାନରେ \”ଛେନା\’ ଶବ୍ଦ ନାହିଁ ଅଛି \”ଆମିକ୍ଷା\’ । କିନ୍ତୁ \”ଆମିକ୍ଷା\’ କ\’ଣ ଛେନା ନୁହେଁ? ଏ ପ୍ରସ୍‌ଗରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଯେ ଗୁପ୍ତ ଯୁଗରେ ଅମର ସିଂହଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ କୋଷଗ୍ରନ୍ଥ \”ଅମରକୋଷ\’ରେ \”ଆମିକ୍ଷା\’ର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । \”ଅମରକୋଷ\’ର ରଚନାକାଳ ପ୍ରାୟ ୪୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ । \”ଆମିକ୍ଷା\’ର ପ୍ରସ୍ତୁତି ବିଧିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ସୂଚିତ ଯେ ଏହା କ୍ଷୀରଛେନାର ଏକ ସଂସ୍କୃତ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ । ଉଷ୍ଣ କ୍ଷୀରରେ ଦହି (ବା ଅମ୍ଳଦ୍ରବ୍ୟ) ଯୋଗ କଲେ ଆମିକ୍ଷା (କ୍ଷୀରଛେନା) ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । \”ରସଗୋଲ୍ଲା\’ ପୁସ୍ତକର \”ଛାନା ନାମକରଣ\’ (ଛେନା ନାମକରଣ) ଅଧ୍ୟାୟରେ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀ ଭୌମିକ ଏହାକୁ ସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି । ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ “ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ \”ଛେନା\’ ନଥିଲା \”ଆମିକ୍ଷା\’ ଥିଲା” ବୋଲି ସେ ଯାହା କହିଛନ୍ତି, ତାହାର ଯଥାର୍ଥତା କିଛି ନାହିଁ । କାରଣ \”ଛେନା\’ ଓ \”ଆମିକ୍ଷା ସମାନ । ପୁଣି \”ଅମରକୋଷ\’ରେ ଛେନାର ପ୍ରସ୍ତୁତିବିଧି ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବା ବେଳେ, ନିଜ ପୁସ୍ତକରେ “ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ଛେନାର ବ୍ୟବହାର ନଥିଲା” ବୋଲି ସେ କହିବା ଅସମୀଚୀନ ।
ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଏକ ଆକସ୍ମିକ ସଂଯୋଗ ହେଲା – ଯେଉଁ ୧୮୬୮ ମସିହାରେ ବଙ୍ଗଳାରେ \”ରସଗୋଲା\’ର ଆବିଷ୍କାର ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯାଉଛି, ସେହି ୧୬୮ ମସିହୌରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଓ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ \”ଉତ୍କଳ ଭାଷାର୍ଥୀଭିଧାନ\’ ନାମରେ ଏକ ଶବ୍ଦକୋଷ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି । ତାହାର ପୃଷ୍ଠା-୮୦ରେ ଅଛି \”ଛେନା\’ ଶବ୍ଦ । ତାହାର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥ ଭାବେ \”ଆମିକ୍ଷା\’ଓ \”ଦୁଗ୍ଧର ବିକାର\’ ବୋଲି ସ୍ପଷ୍ଟ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଏଣୁ ଯାହା ଆମିକ୍ଷା ତାହା ଛେନା ।
ଛେନା ଦୁଧର ଶବ!
ଏଥିରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ଯେ ଛେନା ଶବ୍ଦର ମୂଳ ହେଉଛି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ \”ଛିନ୍ନ\’ । ଓଡ଼ିଆରେ ମଧ୍ୟ ଏ ଦୃ୍େ‌ଟିରୁ \”ଛେନା ଛିଣ୍ଡିବା\’ର ପ୍ରୟୋଗ ଅଛି । ପଣ୍ଡିତ ଗୋପୀନାଥ ନନ୍ଦଶର୍ମା ତାଙ୍କ \”ଶବ୍ଦତ୍ୱବୋଧ ଅଭିଧାନ\’ରେ ମଧ୍ୟ \”ଛେନା\’, \”ଛିନ୍ନ\’ ଶବ୍ଦରୁ ସୃଷ୍ଟି ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହା \”ଦୁଗ୍ଧ ବିକାର ବିଶେଷ\’ । କିନ୍ତୁ \”ଛିନ୍ନ\’କୁ ଆଧାର କରି ଶ୍ରୀ ଭୌମିକ ତାଙ୍କ \”ରସଗୋଲ୍ଳା\’ ପୁସ୍ତକରେ ଛେନାର ଯେଉଁ ବିକୃତ ଅର୍ଥ କରିଛନ୍ତି, ତାହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିତ୍ତିହୀନ ମନେହୁଏ । ସେ କହିଛନ୍ତି, ଛେନା ହୁଏ ଦୁଧକୁ ଛିନ୍ନ କରି । ଅମ୍ଳ ସହଯୋଗରେ ଦୁଧକୁ ଛିଣ୍ଡାଇ ଛେନା ହେଉଥିବାରୁ ସଂସ୍କାରର ଜଟିଳ ଜାଲରେ ଅବଙ୍ଗାଳୀ ଭାରତୀୟଙ୍କ ପାଇଁ ତାହା \”ନା-ପାକ\’ (ଅ-ପାକ) ହୋଇଯାଏ । ଏଣୁ ବଙ୍ଗଦେଶ ବ୍ୟତୀତ ଭାରତରେ ସର୍ବତ୍ର ମିଷ୍ଟାନ୍ନର ପ୍ରଧାନ ଉପକରଣ କ୍ଷୀର । ବଙ୍ଗଦେଶ – କେବଳ ବଙ୍ଗଦେଶ କିନ୍ତୁ ଛେନାକୁ ଅଛୁଆଁ କରି ରଖି ନାହିଁ । ବରଂ ତାହାକୁ ଉପକରଣ ରୂପେ ଉପଯୋଗ କରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଛି ନାନା ମିଠା । ଶ୍ରୀ ଭୌମିକ ପୁଣି ଏତିକିରେ ଅଟକି ନାହାନ୍ତି । ଏ ଦିଗରେ ଆଉ ପାଦେ ଆଗେଇ ଯାଇ ଛେନାକୁ ଏକ ମଅତ ପଦାର୍ଥ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଥିଲା ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ।
କିନ୍ତୁ କେବଳ ଯେ ହରିପଦ ଭୌମିକ ଏପରି ମଦ ଦିଅନ୍ତି, ତା\’ ନୁହେଁ । ରସଗୋଲାକୁ ବଙ୍ଗଳାର ବୋଲି ସୂଚାଇବାକୁ ଯାଇ ଭାରତୀୟ ଖାଦ୍ୟର ଖ୍ୟାତନାମା ଗବେଷକ କେ.ଟି. ଆଚାୟା ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ \”ଏ ହିଷ୍ଟୋରିକାଲ ଡିକ୍ସନାରୀ ଅଫ୍ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଫୁଡ୍‌\’ରେ ଏହାକୁ ସମର୍ଥନ କରନ୍ତି । ରସଗୋଲାର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ଛେନା ହୋଇଥିବାରୁ ଛେନା ପ୍ରସ୍ତୁତିର ଇତିହାସକୁ ସେ ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜମାନଙ୍କର ଭାରତ ଆଗମରନ ଇତିହାସ ସହିତ ଯୋଡ଼ିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଅନୁସାରେ, ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜମାନେ ହୁଗୁଳିର ଚନ୍ଦନ ନଗରଠାରେ ବାଣିଜ୍ୟ ଘାଟି ସ୍ଥାପନ କରିବା ପରେ ବଙ୍ଗାଳୀମାନଙ୍କୁ ଛେନାର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଶିଖାଇଥିଲେ ।
କିନ୍ତୁ ଇତିହାସ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ ପର୍ତ୍ତୁଗୀତମାନେ ଭାରତକୁ ଆସିଲେ ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ତୃତୀୟ ଦଶକରେ । କେବଳ ଯେ ହୁଗୁଳି ନଦୀ ତଟର ଚନ୍ଦନନଗର ତାଙ୍କର ବାଣିଜ୍ୟପେଣ୍ଠ ଥିଲା ତାହା ନୁହେଁ । ସମକାଳରେ ଓଡ଼ିଶାର ବାଲେଶ୍ୱରଠାରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ବାଣିଜ୍ୟପେଣ୍ଠ ରହିଥିଲା । ତେଣୁ ବଙ୍ଗାଳୀମାନେ ଯଦି ସେମାନଙ୍କଠାରୁ କ୍ଷୀରଛେନାର ପ୍ରସ୍ତୁତିବିଧି ଶିଖିପାରିଲେ, ତେବେ ଓଡ଼ିଆମାନେ ଶିଖିବାରେ କି ଅସୁବିଧା ଥିଲା? ଅନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖିଲେ, ସାରଳା ଦାସ ଓ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ କୃତିରେ \”ଛେନା\’ର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଏବଂ ଏହା ପର୍ତ୍ତଗୀଜମାନଙ୍କର କଲିକତା ଆଗମନର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ।