ରଥ ରେ ଛେରାପହଁରାର ଗୁରୁତ୍ୱ

ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିବା ସମସ୍ତ ରୀତିନୀତିର ସର୍ବକାଳୀନ ଗୁରୁତ୍ୱ ରହିଛି । କୌଣସି ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିନା ମନ୍ଦିରରେ ପର୍ବ ପାଳିତ ହୁଏନାହିଁ । ସେଥିନିମିତ୍ତ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର ବହୁ ସଚେତନ ନାଗରିକ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ଗୁରୁତ୍ୱ ଅନୁଭବ କରି ତାହାର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର ନିମିତ୍ତ ବ୍ରତୀ ହୋଇଛନ୍ତି । ଛେରାପହଁରା ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଯାତ୍ରା ରଥଯାତ୍ରାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଂଶ । ପତିତମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଧାର ନିମନ୍ତେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟା ଦିବସରେ ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ତ୍ୟାଗକରି ପହଣ୍ଡି ବିଜେରେ ଆସି ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ଉଭା ହୁଅନ୍ତି । ସେବକମାନଙ୍କ ଗହଣରେ ରଥାରୂଢ଼ ହେବା ପରେ, ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେୁଥିବା ଅନେକ ନୀତି ମଧ୍ୟରେ ଛେରାପହଁରା ଅନ୍ୟତମ । ଏହି ଛେରାପହଁରା ସେବା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଆଦ୍ୟସେବକ ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ବାହ ହୁଏ । ଜଗତରେ କର୍ମବାଦର ମହନୀୟତାକୁ ଛେରାପହଁରା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରାଯାଇଛି ।
ପ୍ରଭୁଭ୍‌କର ସେବା ନରପତିମାନେ ବହୁବିଧ ଉପାୟରେ କରିଥାନ୍ତି । ଗଜପତିଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ସମସ୍ତ ସେବା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ହୋଇଥାଏ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ପରିଚାଳନା ସମିତିର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ । ଛତିଶା ନିଯୋଗ ଗଜପତିଙ୍କର ଆଜ୍ଞାଳରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ସମସ୍ତ ପୂଜା ଓ ନୀତି ନିର୍ବାହ କରିଥାଆନ୍ତି । ଆଦ୍ୟ ସେବକ ରୂପେ କେତକ ସେବା ସେ ନିଜେ ନିର୍ବାହ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଛେରାପହଁରା ସର୍ବାଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଗଜପତି ମହାରାଜ ନିଜ ହସ୍ତରେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣବେଣ୍ଟ ଖଚିତ ଖଡ଼ିକ।।ରେ ରଥର ଚତୁଃପାଶ୍ୱର୍ ଓଳାନ୍ତି ଓ ରଥକୁ ଚନ୍ଦନସିକ୍ତ କରି ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଯାତ୍ରାକୁ ଅଧିକ ସୁଶୋଭିତ ଓ ସୁଗନ୍ଧିତ କରନ୍ତି ।
ଛେରାପହଁରା ଶବ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ସମାର୍ଜନରୁ ଅପଭ୍ରଂଶରେ ସୃଷ୍ଟ ବୋଲି ପଣ୍ଡିତମାନେ ମତବ୍ୟକ୍ତ କରନ୍ତି । ଏହାର ପୌରାଣିକ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରହିଛି । ସଂସ୍କୃତ ଭାଗବତରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ଯେ ସସତ୍ୟଯୁଗରେ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ରାଜା ଅମ୍ବରୀଷ ସ୍ୱହସ୍ତରେ ହରିଙ୍କ ମନ୍ଦିରର ମାର୍ଜନାରେ ବ୍ରତୀ ଥିଲେ ।
ସେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଥିଲେ, ମୋର ମନ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପଦାରବିନ୍ଦରେ ରହୁ । ମୋର ବାଣୀ ବୈକୁଣ୍ଠର ଗୁଣଗାନ କରୁ, ହସ୍ତ ଯୁଗଳ ହରିଙ୍କ ମନ୍ଦିର ମାର୍ଜନାରେ ରତ ହେଉ ଓ ମୋର ଚିନ୍ତନ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କର ଉଦୟରେ ବ୍ରତୀ ହେଉ । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ରାଜା ଅମ୍ବରୀଷଙ୍କର ପଦାଙ୍କ ଅନୁସରଣ ପୂର୍ବକ ଉତ୍କଳ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ଗଜପତିମାନେ ନିଜ ହସ୍ତରେ ରଥ ରୂପକ ମନ୍ଦିର ତ୍ରୟରେ ପୁଷ୍ପ, ଚନ୍ଦନ ପ୍ରଦାନ ପୂର୍ବକ ମାର୍ଜନା କରୁଛନ୍ତି ।
ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସହ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିôତବାର ପୌରାଣିକ ଗାଥା ରହିଛି । ମାତ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଖଡ଼ିକା ଝାଡ଼ୁ ଧରି ରଥର ଚତୁଃପାଶ୍ୱର୍ ଓଳାଇବାର ରଚନା ମିଳିନାହିଁ । ତେଣୁ ଉତ୍କଳ ଇତିହାସରେ ରଥଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହେବା ଦିନରୁ ଛେରାପହଁରା ସେବା ହୋଇନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନର ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ ହେବା ପରେ ରଥଯାତ୍ରା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଗଜପତିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମ ରଥଯାତ୍ରାରୁ ଛେରାପହଁରାହ ସେବା ହୋଇ ନଥିଲା । ରାଜା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ ଏହି ସେବା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଉତ୍କଳର ଇତିହାସକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ରାଜା କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କର ପୁତ୍ର ହମୀର ରାଜା ହେବା କଥା । ମାତ୍ର ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ସେବକମାନେ ରାଜା କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କର \”ଫୁଲ ବିବାହୀ\’ ବା ଭୋଗିନୀ (ପୋଇଲି) ପୁତ୍ର ପୁରିଆ (ପୁରୁଷୋତ୍ତମ)ଙ୍କ କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଭାବରେ ରାଜସିଂହାସନରେ ଅଭିଷିକ୍ତ କରିଥିଲେ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସେବକମାନଙ୍କର ପରାମର୍ଶ ଅନୁସାରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ \”ଛେରାପହଁରା\’ ନାମକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନୂତନ ସେବାର ପ୍ରାରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।
ଏହି ବିଷୟରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ମାଦଳାପାଞ୍ଜିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ମାଦଳାପାଞ୍ଜିକାରଙ୍କ ଭାଷାରେ, ତୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ବଡ଼ ସେବକ । ତୁ ବଡ଼ ସେବା କିଛି କର ନ ହେଲେ ତୋ ବଡ଼ ସେବକପଣ କିଛି ରହି ନ ପାରେ । ବଡ଼ ସେବା କ\’ଣ? ସମାର୍ଜନା ଚାଳନା ହିଁ ବଡ଼ ସେବା । ରଥଯାତ୍ରା ବେଳୋ ରଥ ଉପରେ ସମାର୍ଜନୀ ଚାଳନାରେ ହିଁ ତୋର ବଡ଼ପଣ ରହିବ ।
ସେିବକମାନଙ୍କର ପରାମର୍ଶକୁ ଗୁରୁତ୍ୱର ସହ ଗ୍ରହଣ କରି ଗଜପତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ନିଜ ହସ୍ତରେ ଝାଡ଼ୁଧରି ସମସ୍ତ ରଥ ଗର୍ଭର ଚତୁଃପାଶ୍ୱର୍ସ୍ଥ ରଥଭୂମି ବା ରଥପୀଠକୁ ଓଳାଇ ତାହାକୁ ପରିଷ୍କାର ଓ ପବିତ୍ର କରନ୍ତି । ସମସ୍ତ ସେବକ ଓ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ପାଇଁ ରଥ ଉପୋର ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କର ଏହି ଛେରାପହଁରା ଅତୀବ ଆକର୍ଷଣର କେନ୍ଦ୍ର ହୋଇଥାଏ । ଛେରାପହଁରାକୁ ଆଧାର କରି ଅତି ମନୋରମ ବିଷୟବସ୍ତୁ ଓଡ଼ିା ସାହିତ୍ୟରେ ଆଦୃତ ହୋଇଛି । ବହୁ କବି, ଗାଳ୍ପିକ, ନାଟ୍ୟକାର ଓ ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ନିଜ ରଚନାରେ ଛେରାପହଁରାକୁ ଆଧାର କରି ସାହିତ୍ୟକୃତୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ଇତିହାସ ଅନୁସାରେ ଗଜପତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ କାଞ୍ôଚର ରାଜା ଶାଲ୍ୱ ନରସିଂହ ଦେବଙ୍କ ସୁନ୍ଦରୀ ଓ ଗୁଣବତୀ କନ୍ୟା ରୂପାମ୍ବିକାକୁ ବିବାହ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଷଲ । ମାତ୍ର କାଞ୍ôଚରାଜା ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଗଜପତି ରଥ ଉପରେ ଝାଡ଼ୁଧରି ଚଣ୍ଡାଳର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବାରୁ, ତାଙ୍କ ସହ ନିଜ କନ୍ୟାର ବିବାହ କରିବାକୁ ରାଜି ହେଲେନାହିଁ । ଏଭଳି ଅସମ୍ମତିକୁ ଗଜପତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ଅପମାନ ଭାବି, କାଞ୍ôଚ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରିଥଲେ । ପ୍ରଥମ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ପଡ଼ିବାରୁ, ଗଜପତିଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ର ଛାଡ଼ି ପୁରୀ ଫେରିବାକୁ ହେଲା । ଫଳରେ ଯୁଦ୍ଧରେ ଉପଯୁକ୍ତ ଅଧିନାୟକତ୍ୱ ଅଭାବରୁ ଉତ୍କଳ ସେନା ପରାସ୍ତ ହେଲେ । ପରେ ଗଜପତି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ନିଉଛାଳି ହୋଇ, ଯୁଦ୍ଧରେ ନିଜର ସମ୍ମାନ ରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ । କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁସାରେ ସ୍ୱୟଂ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ବଳଭଦ୍ର ପାଇକ ବେଶରେ ଧଳା କଳା ଘୋଡ଼ା ଚଢ଼ି ଯୁଦ୍ଧଭୂମିରେ ଉପନୀତ ହୋଇ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଯୁଦ୍ଧରେ ଗଜପତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବଙ୍କର ଜୟ ହେଲା ଓ ବିଜ ସ୍ମାରକୀ ରୂପେ ସେ ରାଜଜେମା ରୂପାମ୍ବିକା ଓ କାଞ୍ôଚ ରାଜ୍ୟର ଦେବତା ଭଣ୍ଡଗଣେଶ ମୂର୍ତ୍ତିକୁ ନେଇ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ । କାଞ୍ôଚରାଜା ଉତ୍କଳର ଗଜପତିଙ୍କୁ ଚଣ୍ଡାଳ କହି ନ୍ୟୂନ କରିଥବାରୁ ଗଜପତି ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ରୂପାମ୍ବିକାର ବିବାହ ଏକ ଚଣ୍ଡାଳ ସହ କରିବାକୁ ଆଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । କଥିତ ଅଛି, ଶ୍ରୀଗୁଣ୍‌ହିଚା କାଳରେ ରଥରୁ ଛେରାପହଁରା ସାରି ଗଜପତି ଓହ୍ଲାଇବା ବେଳେ, ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜଜେମା ରୂପାମ୍ବିକାଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ନିବେଦନ କଲେ । ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଥିଲା ଗଜପତି ଚଣ୍ଡାଳ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଫେରିଥିବାରୁ ତାଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ଉତ୍ତମ ଚଣ୍ଡାଳ ପାଇବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଗଜପତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ବୁଦ୍ଧିରେ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରି ରୂପାମ୍ବିକାଭ୍‌କୁ ରାଣୀ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ତାଙ୍କର ନାମ ପଦ୍ମାବତୀ ରଖିଥିଲେ । ଉପରୋକ୍ତ କାଞ୍ôଚ ଅଭିଯାନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆ ହୃଦୟରେ ଗଜପତିଙ୍କ ଗୌରବ ଗାଥା ରୂପେ ରହିଆସିଛି । କାଞ୍ôଚକୁ ଘୋଡ଼ା ଦ୍ୱାରା ଯାଉଥିବା ସମୟରେ ଶୋଷ ହେବାରୁ ରାସ୍ତାରେ ମାଣିକ ଗଉଡ଼ୁଣିଠାରୁ ଦହି ପିଇ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ନିଜ ପାଖରେ ପଇସା ନ ଥିôବାରୁ, ନିଜ ହାତ ଅଙ୍ଗୁଳିରୁ ରତ୍ନମୁଦି ଦେଇ କହିଥିଲେ ଯେ, ପଛରେ ଆସୁଥିବା ଗଜପତିଙ୍କୁ ରତ୍ନ ମୁଦି ଦେଖାଇ ପଇସା ନେଇଯିବ । ପରେ ଗଜପତି ମାଣିକ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ହାତରେ ରତ୍ନମୁଦ୍ରିକା ଦେଖି, ସ୍ୱୟଂ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଯାଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଜାଣି ଅଧୀର ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଓ ଖୁସିରେ ମାଣିକ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ନାମରେ ମାଣିକ ପାଟଣା ବୋଲି ବଡ଼ ଗ୍ରାମ ବସାଇଥିଲେ । ଛେରାପହଁରା ରୀତି ସହ ଏହି ତଥ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉତ୍କଳୀୟଙ୍କ ଅତି ପ୍ରିୟ । କାଞ୍ôଚରୁ ଆଣିଥିବା \”ଭଣ୍ଡ ଗଣେଶ\’ ମୂର୍ତ୍ତି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଅଦ୍ୟାବଧି ରହିଛନ୍ତି ।
ଛେରାପହଁରା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଉପାସନା ପରମ୍ପରାରେ \”ରାଜନୀତି\’ ବିଧିର ଏକ ଅଂଶ । ଏହି ରାଜନୀତି ହିଁ ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସେବା । ଏହି ସେବା ନିର୍ବାହରେ ଗଜପତିଙ୍କୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସେବକମାନେ ସହାୟତା କରିଥାଆନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦିନ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ସକାଳ ବେଶ ବଢ଼ିବା ପରେ ଖୁଣ୍ଟିଆ ସେବକ ବେତ ଧରି \”ମଣିମା\’, \”ମଣିମା\’ ଡାକ ଦିଅନ୍ତି ଓ ଅଖଣ୍ଡମେକାପ ବଇଠା ଧରି ଠିଆ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଖୁଣ୍ଟିଆ ସେବକ ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କ ଚାରିବାଡ଼ରେ ଧବଳ ପୁଷ୍ପ ଅର୍ପଣ କରନ୍ତି । ସେତିକିବେଳେ ଗଜପତି ମହାରାଜାହ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କର୍ପୂର ଆଳତି ଓ ଆଲଟଚାମର ସେବା କରନ୍ତି । ଏହାପରେ ଗଜପତି ରତ୍ନସିଂହାସନ ଚତୁଃପାଶ୍ୱର୍ରେ ସମାର୍ଜନ କରନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମାହିତ ଏହି ନୀତିକୁ \”ରାଜାନୀତି\’ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିବା ବେଳେ ପରେ ତାହା ଲୋକମୁଖରେ \”ରାଜନୀତି\’ ହୋଇଛି ।
ଗଜପତିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତ୍ୟେହ ସେବା ଆଜିକାଲି କରାଯାଉନାହିଁ । ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିୟୋଜିତ ସେବକମାନେ ସେହି କାଯ୍ୟଁ ସମାହିତ କରୁଛନ୍ତି । ମାତ୍ର ରଥଯାତ୍ରାରେ ସେହି ନୀତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଗଜପତିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମାହିତ ହେଉଛି । ରାଜନୀତିର ଦୁଇଟି ବିଭାଗ ରହିଛି, ଯଥା – ବନ୍ଦାପନା ଓ ଛେରାପହଁରା । ବନ୍ଦାପନା ନୀତିରେ ଗଜପତି ମହାରାଜା ଆଦ୍ୟସେବକ ଭାବେ ଜୀଉମାନଙ୍କୁ ବସ୍ତ୍ର (ଶୁକ୍ଳ ଭାରତୀୟ) ଲାଗିକରି ଶୁକ୍ଳପୁଷ୍ପରେ ମଣ୍ଡନ କରନ୍ତି । ଶୁକ୍ଳ ହିଁ ଶାନ୍ତିର ପ୍ରତୀକ, ପବିତ୍ରତାର ବାହକ । ବଡ଼ବାଡ଼ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣ ହିଁ ଶ୍ୱେତ । ବସ୍ତ୍ର ଓ ପୁଷ୍ପ ପ୍ରଦାନ ପରେ ଗଜପତି ସୁବର୍ଣ୍ଣ ବେଣ୍ଟ ଦାନିରେ କର୍ପୂର ଆଳତି ଓ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ବେଣ୍ଟ ଚାମର, ଆଲଟରେ ସେବା କରିସାରିବା ପରେ ରାଜନୀତିର ଶ୍ରେଷ୍ଠ କ୍ରିୟା ରୂପେ ରଥ ଗର୍ଭରେ ସାଷ୍ଟାଙ୍ଗ ପ୍ରଣାମ କରିବାର ବିଧି ରହିଛି ।
ରାଜନୀତିର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଛେରାପହଁରା ରଥଭୂମିରେ ସମାହିତ ହୁଏ । ଛେରା ଅର୍ଥ ଗୋଳାଯାଇଥିବା ଚନ୍ଦନ । ସେହି ଚନ୍ଦନକୁ ରଥଭୂମିରେ ସିଞ୍ଚନ କରି ସୁବର୍ଣ୍ଣ ବେଣ୍ଟଯୁକ୍ତ ଝାଡ଼ୁରେ ଓଳାଯାଇ ପରିଷ୍କାର ଓ ପବିତ୍ର କରାଯାଏ । ମୁଖ୍ୟତଃ ଛଅ ପ୍ରକାର ସେବକ ଛେରାପହଁରା କାର୍ଯ୍ୟରେ ଗଜପତିଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି । ପ୍ରଥମତଃ କାହାଳିଆ ଛେରାପହଁରା ସେବାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଆରମ୍ଭ ଓ ଶେଷରେ କାହାଳୀ ବଜାନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟତଃ ରାହଜଗୁରୁ ଛେରାପହଁରା ସେବାରେ ବ୍ୟବହୃତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପଚାର ଓ ଉପକରଣକୁ ମନ୍ତ୍ରପାଠ ଦ୍ୱାରା ସଂସ୍କାର କରି ଗଜପତିଙ୍କ ହସ୍ତକୁ ଦେଇଥାଆନ୍ତି । ତୃତୀୟତଃ ଗରାବଡ଼ୁ ସେବକ ଗଜପତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଧରିବା ଆଗରୁ ଓ ପରେ ପ୍ରତିଥର ହସ୍ତ ପ୍ରକ୍ଷାଳନ କରିଥାଆନ୍ତି । ଚତୁର୍ଥତଃ ଭଣ୍ଡାର ମେକାପ ସେବକ ଛେରାପହଁରାରେ ଲାଗୁଥିବା ସକଳ ପାତ୍ର ଯଥା ସୁନାଝରି, ସୁନାର କର୍ପୂରଦାନୀ, ରୂପା ପିଙ୍ଗଣ, ତମ୍ବାପତ୍ର, ସୁନାବେଣ୍ଟ ଥିବା ସମାର୍ଜନୀ (ଝାଡ଼ୁ), ସୁନା ଦଣ୍ଡ ଥିବା ଆଲଟ, ଚାମରକୁ ରତ୍ନଭଣ୍ଡାରରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ନୀତି ସମୟରେ ଯୋଗାଇ ଥାଆନ୍ତି ଓ ପୁଣି ରତ୍ନଭଣ୍ଡାରରେ ନେଇ ଯତ୍ନରେ ରଖନ୍ତି । ପଞ୍ଚମ ସେବକ ଭାବେ ଦୟଣା ମାଳି ନୀତିରେ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବା ଫୁଲମାଳ ଓ ଧଳାଫୁଲ ଯୋଗାଇ ଥାଆନ୍ତି । ଷଷ୍ଠତଃ ଘଟୁଆରୀ ସେବକ ଗୋଳା ଚନ୍ଦନ ଓ ଘୋରା ଚନ୍ଦନ ଯୋଗାଇ ଥାଆନ୍ତି ।
ଇତିହାସରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ପୂର୍ବେ ଗଜପତିମାନେ ସମଗ୍ର ବଡ଼ଦାଣ୍ଡକୁ ଓଳାଉଥିଲେ ଓ ପରେ ତାହା ରାଜନଅରରୁ ସିଂହଦ୍ୱାର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ଥିଲା । ଏବେ କେବଳ ରଥ ଉପରେ ରଥ ଗର୍ଭ ଓ ରଥଭୂମିରେ ସମାର୍ଜନ କାର୍ଯ୍ୟ ଗଜପତିଭ୍‌କ ଦ୍ୱାରା ସମାହିତ ହେଉଅଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗରେ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ଗଣମାଧ୍ୟମ ଦ୍ୱାରା ଘରେ ବସି ସାରା ପୃଥିବୀର ଲୋକ ପହଣ୍ଡିବିିଜେ ଓ ଛେରାପହଁରାକୁ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଉଥିବାରୁ, ସେବାକୁ ଅଧିକ ଆକର୍ଷଣୀୟ କରାଯାଉଛି । ବିଶେଷତଃ ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କ ତା୍‌ଜାନ୍ ବା ପାଲିଙ୍କିରେ ରାଜନଅରରୁ ରଥ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ଆଗମନ, ତାଙ୍କର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବେଶ, ରାଜମୁକୁଟ (ପରଚୂଳ), ଧଳା ଚପକନ, ଚୁଡ଼ିଦାର, ଲୋହିତ ବର୍ଣ୍ଣର ଉତ୍ତରୀୟ, ନୀଳ କମର ପଟି, ଲୋହିତ ପଇତା ପଟି ଓ ଅଣ୍ଟାରେ ଖଣ୍ଡା ଝୁଲାଇବାର ପରିପାଟୀ ସମସ୍ତଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆକର୍ଷଣ କରେ । ସେହି ବର୍ଣ୍ଣାଢ଼୍ୟ ପରିବେଶରେ ବଡ଼ଠାକୁରଙ୍କ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ଓ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଲୀଳା ସହିତ ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କ ରାଜକୀୟ ସମ୍ଭାର ଓ ସମର୍ପଣଭାବ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପ୍ରତିଭାତ ହୋଇଥାଏ । ଛେରାପହଁରା କର୍ମବାଦର ସର୍ବୋତ୍ତମ ପ୍ରତୀକ । ଶ୍ରୀଶୀ ବୀରଶ୍ରୀ ଗଜପତି ଗୌଡ଼େଶ୍ୱର ନବକୋଟି କର୍ଣ୍ଣାଟୋତ୍କଳ ବୀରାଧିବୀରବର ଭୂତ ଗୌବ ସାଧୁ ଶାସନୋତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ, ରାଉତରାଜ ଅତୁଳବଳ ପରାକ୍ରମ ସଂଗ୍ରାମ ସହସ୍ରବାହୁ, କ୍ଷତ୍ରିୟକୂଳ ଧୂମକେତୁ, ମହାରାଜାଧିରାଜ ନାମରେ ସମ୍ବୋଧିତ ଗଜପତି ମହାରାଜା ସ୍ୱହସ୍ତରେ ଝାଡ଼ୁଧରି ରଥ ଚାରିପଟରେ ଓଳାଇବା, ପ୍ରମାଣ କରେ ଯେ ଉତ୍କଳର ଗଜପତି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ କୃପା ନିମିତ୍ତ ରାଜଦଣ୍ଡ ଛାଡ଼ି ଝାଡ଼ୁ ଧରିପାରନ୍ତି । ସେ ରାଜା ଯୋଗୁଁ କେବଳ ଆଦ୍ୟସେବକ ନୁହଁନ୍ତି, ତାଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ସମର୍ପଣ ଭାବ ଯୋଗୁଁ ସେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ସେବକ ପଦ ଲାଭ କରିଛନ୍ତି । କର୍ମବାଦର ମନସ୍ତତ୍ତ୍ୱ ଦୃଷ୍ଟିରୁ, ଜଗତର କଲ୍ୟାଣ ନିମିତ୍ତ ସମାହିତ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ନୀଚ୍ଚ ନୁହେଁ । ସମାଜରେ ରାସ୍ତା ଓଳାଇବା କର୍ମୀମାନେ ନିମ୍ନ ଧରଣର କର୍ମଚାରୀ ବା ଚଣ୍ଡାଳ (ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ) ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ମାତ୍ର ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଘୋଷଯାତ୍ରାରେ ଗଜପତି ମହାରାଜା ସେହି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରି ତାହାର ଗୁରୁତ୍ୱ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଛେରାପହଁରା ଜଗତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଭଳି ସମାଜର ମଙ୍ଗଳ ନିମିତ୍ତ ଅଭିପ୍ରେତ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ଶୌର୍ଯ୍ୟ ଓ ସମର୍ପଣ ଭାବର ସମନ୍ୱୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଛି ।
ଗଣତନ୍ତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାୟିତ୍ୱର ସୁବଣ୍ଟନ ଭାବ ଛେରାପହଁରା ବିଧିରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥାଏ । ଗଜପତି ଛେରାପହଁରାକୁ କୌଣସି କାରଣରୁ ଆସି ନ ପାରିଲେ, ସେହି କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୁଏନାହିଁ । ଗଜପତିଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମୁଦିରଥ (ମୁଦିରସ୍ତ/ମୁଦ୍ରାହସ୍ତ) ସେହି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଆନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେକୌଣସି କର୍ମର ଗୁରୁତ୍ୱ ରହିଛି ଏବଂ ତାହା ସମାଜର ମଙ୍ଗଳ ନିମିତ୍ତ ସମାହିତ ହେବା ଉଚିତ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନୁହେଁ ବରଂ କର୍ମ ହିଁ ବଡ଼ । ଅନାସକ୍ତ ଭାବରେ କର୍ମକୁ ସେବା ଭାବି ନିର୍ବାହ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଛେରାପହଁରା ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱକୁ ସନ୍ଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରୁଛି । କେବଳ ଛେରାପହଁରା କାହିଁକି, ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମସ୍ତ ରୀତିନୀତିରେ ଜଗତର କଲ୍ୟାଣ ଓ ସୁପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ ବାର୍ତ୍ତା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ରହିଛି ।