ଯୁଗେ ଯୁଗେ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଠାକୁର ରାଜା

ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଧାମ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରକଟ ହେବା କାଳରୁ \”ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶେ ସ ଧର୍ମାତ୍ମା ସ୍ତଷ୍ଟୁଃ ପଞ୍ଚମ ପୁୁରୁଷ\’ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ପଞ୍ଚମ ପୁରୁଷ ସତ୍ୟସନ୍ଧ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ସେ ମୌଳିକ ଭାରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ବିଗ୍ରହ ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ମନ୍ଦିର ଥିବା ସ୍ଥାନରେ ଏକ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ପରଠାରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଗଙ୍ଗବଂଶର ପ୍ରସିଦ୍ଧ କୀର୍ତ୍ତି ଶ୍ରୀବତ୍ସ ଖଣ୍ଡଶାଳ ମନ୍ଦିର ଯେଉଁ ମନ୍ଦିର ବିରାଜମାନ କରିଛନ୍ତି, ସତ୍ୟ ଯୁଗରୁ ପ୍ରଥମ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନତ ଏକ ରାଜକୀ ଶକ୍ତି ଉଣା ଅଧିକେ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ରହିଅଛନ୍ତି ଓ ରହି ଆସିଛନ୍ତି । ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ବର ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ନିଜର କୌଣସି ପ୍ରକାର ସମ୍ପଦ ସୁନାମ କାମନା ନ କରି ମୁକ୍ତି କାମନା କରି ନିଜେ ନୃପତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାଜର୍ଷି ଭାବରେ ମାନ୍ୟ ପାଇଥିଲେ ଏହି ଅନାସକ୍ତ ସମର୍ପଣ ଭାବ ଦ୍ୱାରା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ତତ୍କାଳୀନ ଜଗତରେ ସର୍ବ ବନ୍ଦ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ସେ କହିଥିଲେ, ହେ ଦେବ ଯଦି ମୋତେ କିଛି ବର ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛୁକ ତେବେ ଦେବ ଗନ୍ଧର୍ବ କିନ୍ନରାଦି ଯେଉଁ ପଦ ପଙ୍କଜକୁ ଆଶ୍ରୟ କରନ୍ତି, ସେହି ପରମପଦକୁ ହିଁ ମୋତେ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତୁ । ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ନିଜର କୌଣସି ପ୍ରକାର ସମ୍ପଦ, ସୁନାମ କାମନା ନ କରି ମୁକ୍ତି କାମନା କରି ନିଜେ ନୃପତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାଜର୍ଷି ଭାବରେ ମାନ୍ୟ ପାଇଥିଲେ । ଏହି ଅନାସକ୍ତ ସମର୍ପଣ ଭାବଦ୍ୱାରା ତତ୍କାଳୀନ ଜଗତରେ ସର୍ବ ବନ୍ଦ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ।
ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ କି ବର ମାଗିଥିଲେ?

ଲୋକେ କହନ୍ତି, ରାଜା ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ନିଜର ବଂଶରେ କେହି ନ ରହନ୍ତୁ ବୋଲି ଏହି କାମନା କରିଥିଲେ । ବାସ୍ତବରେ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ପାଖରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥିଲେ ।
ଏହି ଅନନ୍ୟ ସମର୍ପଣ ଭାବଦ୍ୱାରା ଓ ତାଙ୍କର ପରବର୍ତ୍ତୀ ବୈଷ୍ଣବ ରାଜାଗଣ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ ଦାସ ରୂପରେ ସେବା ଦ୍ୱାରା ନିଜର ଜୀବନକୁ ସାର୍ଥକ କରିବାର ପରମ୍ପରା ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ । ସେହି ପୌରାଣିକ ପୁରୁଷମାନଙ୍କର ରାଜତ୍ୱ ପରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ବୌଦ୍ଧ ଓ ଜୈନମାନଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ମଧ୍ୟରେ ନାନା ଭାବରେ ପରିଚାଳିତ ହେବା ପରେ ସୋମବଂଶୀ କେଶରୀମାନେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ନିଜର ସମ୍ରାଟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ଦାସାନୁଦାସ ଭାବ ନେଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର \”ଇନ୍ଦ୍ରଧ୍ୱଜ\’ ପୂଜାଠାରୁ ନିଜର ରାଜକୀୟ ସମ୍ବତ୍ସର ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଓ ନିଜର ସମସ୍ତ ବିଭବକୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରୁଥିଲେ ।
ମହାଭାବ ଗୁପ୍ତ ଯଯାତିଙ୍କଠାରୁ ଶୁଭ ସୁନିଆଁ ଚଳାଇ ସେହିଦିନଠାରୁ ଭକ୍ତ ରାଜାମାନେ ନିଜର ରାଜକୀୟ ମର୍ଯ୍ୟାଦାକୁ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କର ବିଭବ ବୋଲି ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ଏହି କେଶରୀ ବଂଶମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମତ୍ସ୍ୟକେଶରୀ, ଲଲାଟ କେଶରୀ, ଉଦ୍ୟତ କେଶରୀ, ଯଯାତି କେଶରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ସଙ୍ଗେ ଓତପ୍ରୋତ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ ଥିଲେ । ଏହି ବଂର ଅବସାନ ପରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଚୋଳଙ୍କ ପୌତ୍ର ଚୋଡ଼ଗଙ୍ଗ ମହାପତି ଗଙ୍ଗବଂଶର ଇଷ୍ଟ ରୂପରେ ନୃସିଂହ କ୍ଷେତ୍ର ତଥଶ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କୁ ମାନ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ।
ପ୍ରଥମ ସେବକ : ରାଜାଧିରାଜ ଚୋଡ଼ଗଙ୍ଗଦେବ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ସାମାନ୍ୟ କ୍ଷେୟୀନେଇ ଚୋଡ଼ଗଙ୍ଗ ସାହିରେ ବାସକରି ପ୍ରଥମେ ନିଜକୁ ସେବକ ରୂପେ ସମର୍ପଣ କରିଥିଲେ । (ଯେଉଁ କ୍ଷେୟୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପରମ୍ପରାରେ ଚାଲିଅଛି ।) ସେବକ ଓ ରାଜା କ୍ଷେୟୀ ପାଇଥାନ୍ତି ।
ସେବା : ରାଜା କେଉଁ ସେବା ପାଇଁ କ୍ଷେୟୀ ପାଇଥାନ୍ତି? ସେ କେବଳ ବର୍ଷକେ ଥରେ ରଥମାର୍ଜନା କରୁନଥିଲେ, ଦ୍ୱାଦଶ ଯାତ୍ରାରେ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯାତ୍ରାର ଶେଷରେ ରାଜନୀତି ବନ୍ଦାପନା ହିଁ ଠାକୁର ରାଜାମାନଙ୍କର ସେବା ରୂପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେବାରୁ ରାଜା ବୈଷ୍ଣବ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରୂପରେ ବିଦିତ ହେଲେ । କର୍ମାଙ୍ଗୀରେ ଏହି ଆଦର୍ଶକୁ ନେଇ ସାକ୍ଷାତ୍ ବିଷ୍ଣୁ ରୂପରେ ତାହାଙ୍କୁ ମାନ୍ୟ କରାଗଲା । ଗଙ୍ଗବଂଶର ନୃପତିମାନେ ଏହି ପରମ୍ପରା ସୃଷ୍ଟି କରିଲେ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ ।
ଏହି ପରମ୍ପରା ଗଙ୍ଗବଂଶର ଏକମାତ୍ର ସମ୍ପଦ ରୂପେ ଖ୍ୟାତ ଥିଲା ଏବଂ ଭାରତର ରାଜା ମହାରାଜା ଓ ଜନସାଧାରଣ ଏହି ସେବା ନିମନ୍ତେ ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହଙ୍କ ପରି ରାଜାଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ପ୍ରକଟକାରୀ ସେବକ ରୂପେ ମାନ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।
ପରିବର୍ତ୍ତନ : କାଳକ୍ରମେ ଗଙ୍ଗବଂଶର ନରସିଂହ ଦେବ ଗଜପତି ପ୍ରମୁଖ ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାରରେ ଲାଗି ପଡ଼ିବାରୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଯାତ୍ରାଦିମାନଙ୍କରେ ରାଜନୀତି ସେବାରେ ବାଧା ଆସିଲା ।

ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ସୃଷ୍ଟିି : ରାଜନୀତି ସେବାରେ ବାଧା ଆସିବାରୁ \”ମୁଦ୍ରହସ୍ତ\’ ନାମକ ସେବକ ନିଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ଯେଉଁମାନେ କି ପୂର୍ବେ ରାଜାନ୍ତପୁରରେ ରହି ଲାଳିତପାଳିତ ହେଉଥିଲେ । ସେମାନେ ଦ୍ୱାଦଶ ବର୍ଷ ଅତିକ୍ରମ କରିଗଲେ ପୁଷ୍ପାଳକ ନିଯୋଗର ଭାଗାରୀ ହିସାବରେ ଗଣ୍ୟ ହେଉଥିଲେ । ଏହି ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ବା ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୁତ୍ରମାନେ ରାଜାଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ୱାଦଶ ଯାତ୍ରା ବନ୍ଦାପନାଦି ବିଧିମାନ କରିଲେ ।
ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ସେବକଙ୍କର ସେବା : ଏହା ସୀମାବଦ୍ଧ ଥିଲା । ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି, ମହାଶ୍ରମ (ରାଜା) ବାଧୁକି ପଡ଼ିଲେ ଅନ୍ୟ କଟକେ ଥଲେ । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା ଅକସ୍ମାତ କେବେ ରାଜା ଅସୁସ୍ଥ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ, ଯୁଦ୍ଧରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଥିଷଲ ସୋତ୍ରୀୟ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୁତ୍ର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରିବେ ।
ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ନାମର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଓ ସେବାର ଭାବ କ\’ଣ?
ଅର୍ଥାତ୍ ମୁଦ୍ର ହାତ କର ପଇଠ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । କର ପଇଠ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହାତପାପୁଲିରେ ହାତପାପୁଲି ଧରି ମାନ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ପୂର୍ବକ ନେବା । କେବଳ ରାଣୀଙ୍କର କର ପାପୁଲି ଧଣିବା ବେଳେ \”ମୁଦ୍ର ହସ୍ତରେ ହସ୍ତ ମୁଠାକୁ ରାଣୀ ଧରିବେ କର ପାପୁଲିରେ କର ପାପୁଲି ନ ମିଳିବ ଏପରି ବିଧି ନିମନ୍ତେ ଏପରି ନାମକରଣ ହୋଇଛି । କ୍ରମେ ଏହି ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ ମୁଖ୍ୟତ୍ୱରେ ପରିଣତ ହେଲା ।
ପୁରୁଷୋତ୍ତମଦେବ ଗଜପତିଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ବିଧାନ ଦୃଢ଼ ଥିଲା । ସେ କର୍ଣ୍ଣାଟକ ସମରରୁ ସମସ୍ତ ମୋହ ଛାଡ଼ି ଛେରାପହଁରା ପାଇଁ ପଳାଇ ଆସିଥିଲେ ଓ କୌଣସି ଯାତ୍ରାରେ ରାଜନୀତି ବନ୍ଦାପନା ବନ୍ଦ କରୁ ନଥିଲେ । ସେ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଏହି ସେବା କରି ଅହୋଭାଗ୍ୟ ମଣୁଥିଲେ ।
ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟ : ଯେତେବେଳେ ମୋଗଲ ପ୍ରଭୃତି ବୈଦେଶିକମାନେ ରାଜାଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ ରାଜାମାନେ କଟକ, ସାରଙ୍ଗଗଡ଼ ଛାଡ଼ି ଖୋର୍ଦ୍ଧାରେ ରହିଲେ ସେତେବେଳେ ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ଏ ସମସ୍ତ ସେବା ଚଳାଇଲେ ଓ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପତି ଅଖଣ୍ଡ ଭକ୍ତି ଓ ସେବା କ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ହେଲା । ଯେତେବେଳେ ରାଜାମାନେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାସ କରୁଥିଷଲ ସେତେବେଳେ “ବଡ଼ ମହାପାତ୍ର” ନାମକ ସେବା ନିକଟରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧୂପ ଅବକାଶ, ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନୀତିର ପ୍ରସାଦା ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ମୋଟ ଉପରେ ନିଜକୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ରକ୍ଷିତ ବୋଲି ମନେ କରୁଥିଲେ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରଦେବ ଗଜପତି ମୁସଲମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବନ୍ଦୀ – ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ନୀତି ତିନିଧୂପ କୈବଲ୍ୟ କଣିକା ତାରଇ ତିନି ଲୋକଙ୍କୁ ।
କେଉଁ ପାପ ଫଳେ ଛଡ଼ାଇ ନେଲ ହେ ଏହି ଦେବ ସମ୍ପଦକୁ ।
କେଉଁ ଅଘବଳେ ଘଟାଇଲ ନାଥ ପତିତ ଜନରୁ ହୀନ ।
ଶ୍ରୀମୁଖ ଦର୍ଶନ କି ଅପରାଧରୁ କଲ ବାଛନ୍ଦ ଭାବ ପଣେ ଉଡ଼ୁଅଛି ।
– ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି
ଏଥିରୁ ଗଜପତିମାନଙ୍କର ଭାବ କେତେ ଉଚ୍ଚରେ ଥିଲା ସେମାନେ କିପରି ଜଗନ୍ନାଥ ଜୀଉକୁ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ମଣୁଥିଲେ ସର୍ବସ୍ୱ ବିଚାରୁଥିଲେ । ଏହି ବିଚାର ତାହାର ପ୍ରମାଣ ଦିଏ ।
କ୍ରମେ ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ଉପରେ ଦାୟିତ୍ୱ ପକାଇ ଗଜପତିମାନେ ଆପେଆପେ ସେବାରୁ ଦୂରେଇ ଗଲେ । କେବଳ ରହିଲା ଛେରାପହଁରା । ଅନେକ ଥର ମଧ୍ୟ ରାଜାମାନେ ଛେରାପହଁରା ସେବାକୁ ମଧ୍ୟ ଆସି ନଥାନ୍ତି ଯଦି ରଥରେ ଆସିଲେ ବାହୁଡ଼ାକୁ ମୁଦ୍ରହସ୍ତ କରିଥାନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ଠାକୁର ରାଜା ଆଦ୍ୟ ସେବକ ହିସାବରେ ବର୍ତ୍ତମାନର ଗଜପତି ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବ ତାଙ୍କର ସେବାକୁ ସେ ନିଷ୍ଠାର ସହ କରି ଆସିଛନ୍ତି ।
ଆଜି ଯଦି ଓଡ଼ିଶାର ସର୍ବମାନ୍ୟ ଗଜପତି ନିଷ୍ଠାପର ରୂପେ ତାଙ୍କର ଦ୍ୱାଦଶ ବନ୍ଦାପନା ମାତ୍ର କରନ୍ତେ ତେବେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇ କେବଳ ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତଥିବା ନିଜର ସେବାକୁ ନିଜେ କରନ୍ତେ ତେବେ ଗଜପତି ବଂଶର ପୂର୍ବ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦୈବୀ ବିଭବକୁ ପୁନଃଜାଗରଣ ହୋଇ ସମାଜରେ ନୂତନ ଅଧ୍ୟାୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଅନ୍ତା ।
ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ଆଜି ଗଜପତିଙ୍କର ନାମକୁ ଜନ୍ମଠାରୁ ମରଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ କର୍ମରେ ଉଚ୍ଚାରଣ କରୁଛି । କାରଣ ସେ ଠାକୁର ରାଜା ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଆଦ୍ୟ ସେବକ । କାଳକାଳ ଧରି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ପଞ୍ଚମ ପୁରୁଷ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କରଠାରୁ ଏହି ପରମ୍ପରା ଗଡ଼ିଗଡ଼ି ଗଜପତି ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବ ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ପାରମ୍ପରିକ ପରମ୍ପରାରେ ବନ୍ଧା ହୋଇ ରହିଛି ଓ ରହିବ, ଏହା ହିଁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର କୃପା ହିଁ ବୁଝିବାକୁ ପଡ଼ିବ ।