ବିପ୍ଳବୀ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା

ଓଡ଼ିଶାର ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମ ଇତିହାସରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ସଚ୍ଚା ସଂଗ୍ରାମୀ । ସେ ଥିଲେ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦୀ; କିନ୍ତୁ ଦାରିଦ୍ର‌୍ୟ ହେତୁ ଛେଳି ଜଗୁଥିଲେ । ପିଲାଟି ଦିନରୁ ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ ଶୋଷଣ ଏବଂ ଅତ୍ୟାଚାର ତାଙ୍କ ନରେ ଗଭୀର ରେଖାପାତ କରିଥିଲା । ୧୮୯୪ ଖ୍ରୀ: ଅକ୍ଟୋବର ମାସ ୧ ତାରିଖ । ଯୁବକ ବୀର୍ସା କେତେଜଣ ଆଦିବାସୀଙ୍କୁ ନେଇ ଚାଇଁବସାସ୍ଥିତ କଚେରିରେ ପହଞ୍ôଚଲେ । ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରର ଅନ୍ୟାୟ ଜଙ୍ଗଳ ନୀତି ବନ୍ଦ ଲାଗି ଦୃଢ଼ ଦାବି ଜଣାଇଲେ; କିନ୍ତୁ ଫଳ ହେଲା ଓଲଟା । ତାଙ୍କ ଦାବି ପ୍ରତି କର୍ଣ୍ଣପାତ ନ କରି, ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଗଲା । ୧୮୯୬ ଖ୍ରୀ:ରେ ହାରାଣୀ ଭିକ୍ଟୋରିଆଙ୍କ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଜୟନ୍ତୀ ପାଳନ ହେଉଥିବାରୁ ବୀର୍ସାଙ୍କୁ କାରଗାରରୁ ମୁକ୍ତି ମିଳିଲା ।
ସାରା ଦେଶରେ ମରୁଡ଼ିର କରାଳଛାୟା ଘେରି ରହିଥାଏ । ଚାରିଆଡ଼େ ଗରିବ ମେହନତୀ ମଣିଷର ଆର୍ତ୍ତ ଚିତ୍କାର । ଏଥିପାଇଁ ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କର ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ ନଥାଏ । ସରକାରଙ୍କ ସିପାହୀ ଗାଁ ଗାଁ ବୁଲି ଜବରଦସ୍ତ ଚାଉଳ, ଧାନ ଓ ଖଜଣାହ ଅସୁଲ କଲେ । କହୁଥିଲେ ଆମକୁ ଦିଅ ନ ହେଲେ ତୁମେ ମର । ଖଜଣା ନ ହେଲେ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ଦେହରୁ ଗହଣା ଲୁଟ୍ କରି ନେଉଥିଲେ । ପାଶବିକ ଅତ୍ୟାଚାର କରିବାକୁ ପଛାଉ ନଥିଲେ । ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରିବାକୁ ପଛାଇଲେ ନାହିଁ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା । ନିଜର ସାଙ୍ଗସାଥୀମମାନଙ୍କୁ ଏକାଠି କଲେ । ସମସ୍ତଙ୍କ କାନ୍ଧରେ କୁରାଢ଼ି ଓ ହାତରେ ଧନୁଶର । ୋଟକୁ ଚୋଟ କାଟେନା । କୁରାଢ଼ି ଚୋଟରେ ପ୍ରାଣ ହରାଇଲା ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ଦାରୋଗା ୟୁସୁଫ୍ ଖାଁ । ତୀର ମାଡ଼ରେ ମଲା ଦାରୋଗା ଗୁଲାବ୍ ଖାଁ । କ୍ରନ୍ତିକାରୀ ନେତା ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ ମନରେ ଟିକିଏ ଆଶ୍ୱସ୍ତି ଭାବ ମୁଣ୍ଡଟେକିଲା । ରାଞ୍ôଚଠ।।ରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ଡେପୁଟି କମିଶନର ଷ୍ଟ୍ରେଟ୍ ଫିଲ୍ଡ୍ ବିଚଳିତ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ ଏବଂ ନରହତ୍ୟା ଅପରାଧରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିବା ଲାଗି ପରୱାନା ପଠାଇଲେ ।
ଏଇଠୁ ତେଜି ଉଠିଲା ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କ ବିଦ୍ରୋହର ଅଗ୍ନିଶିଖା । ବୀର୍ସାଙ୍କ ପ୍ରଧାନ ସହଯୋଗୀ ଥିଷଲ ଗୟା ମୁଣ୍ଡା । ଥରେ ଗୟା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିବା ପାଇଁ ଖୁଣ୍ଟି ଥାନାର ଭାରପ୍ରାପ୍ତ ଅଧିକାରୀ କେତେଜେଣ ସିପାହୀଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ । ଗୟା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କୁ ସିପାହୀମାନେ ଧରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜୟରାମ ଓ ବୁଦୁରାମ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିହତ ହେଲେ । ଫଳରେ ବୀର୍ସାଙ୍କ ବିଦ୍ରୋହ ଉତ୍କଟ ଆକାର ଧାରଣ କଲା । ପୋଡ଼ହାହଟ, ସିଂହଭୂମି, ରାଞ୍ôଚ, ସୁନ୍ଦରଗଡ଼ରେ ଫିରିଙ୍ଗୀ ପ୍ରଶାସକ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଏହି ବିଦ୍ରୋହକୁ ଦମନ କରିବା ଲାଗି ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାର ତରିକା ନିର୍ଦ୍ଦ୍‌ଟ କରିବାକୁ ବୁଦ୍ଧି ପାଇଲେ ନାହିଁ । ଚାରିଆଡ଼ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ କବ୍‌ଜା ମଧ୍ୟର ରହିଲେ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାର । ସରକାରଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଚିନ୍ତା ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରା ନ ଗଲେ ସରକାର ଶାନ୍ତିରେ ରହି ପାରିବେ ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବହୁ ଅର୍ଥ ଶ୍ରାଦ୍ଧ କରାଗଲା । ପୁରସ୍କାର ଘୋଷଣା କରାଗଲା । ଦେଶଦ୍ରୋହୀଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ନିଆଗଲା । ହେଲେ ସବୁ ବିଫଳ ହେଲା ।
ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଧରିବା ପାଇଁ ବଳରେ ବିଫଳ ହେବାରୁ କଳ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ । ପୋଲିସ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଜି.ଆର୍‌.କେ. ମେୟର୍ସ ଏକ ଫାଶ ବସାଇ ବୀର୍ସାଙ୍କୁ ଧରିବାର କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କଲେ । ବୀର୍ସାଙ୍କୁ ସରକାରୀ ଚାକିି କରାଇ ଦେବାର ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇଲେ । ଜାଗିରୀ ଜମିବାଡ଼ି ଖଞ୍ଜି ଦେବାର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଲେ; କିନ୍ନତୁ ବୀର୍ସା ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ କୌଣସି ପ୍ରଲୋଭନରେ ଭଳି ଯାଇ ନଥିଷଲ । ଉତ୍ତୁଙ୍ଗ ଶିଖର ପରି ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇ କହିôଲେ ମୋର ଦରକାର ସ୍ୱରାଜ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱରାଜ ।
ସ୍ୱରାଜ ପାଇଁ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ ଆଖିରେ ନିଦ ନ ଥିଲା । ବିଦ୍ରୋହୀ ହୃଦୟରେ କ୍ରାନ୍ତିକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଦୁର୍ବାର ଶପଥ ଜାଗରଣ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲା । ସମୟ ସକାଳ ଦଶଟା ସରିକି ହେବ । ଚାଳିଶି ଜଣ ବିଦ୍ରୋହୀ ହାତରେ ଧନୁ ଓ ତୀର ଧରି ଖୁଣ୍ଟି ଥାନା ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କଲେ । ଏହି ଆକ୍ରମଣରେ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିହତ ହେଲା ସିପାହୀ ରଘୁ ନିରାମ ।
ଜାନୁଆରି ନଅ ତାରିଖରେ ଘଟିଲା ଡୋମ୍ବାରୀ ଗୁଳିକାଣ୍ଡ । ସେଦିନ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ଡୋମ୍ବାରୀ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ହଜାର ହଜାର ମୁକ୍ତିକାମୀ ଜନତାଙ୍କୁ ସ୍ୱରାଜ ସମ୍ପର୍କରେ ରକ୍ତତତା ବକ୍ତବ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ । ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଡେପୁଟି କମିଶନର ଷ୍ଟ୍ରେଟ୍ ପିଲ୍‌ଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବଳରେ ମୁକ୍ତିକାମୀ ଜନତାଙ୍କ ଉପରକୁ ଗୁଳି ଚାଳନା କରାଗଲା । ଦୁଇ ହଜାର ଲୋକ ସହିଦ ହୋଇଗଲେ ମାଟି ମାଆର ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ । ଏହି ଗୁଳିକାଣ୍ଡରୁ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକ ଭାବେ ଖସିଗଲେ; କିନ୍ତୁ ବହୁ ବିଦ୍ରୋହୀ ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ ବର୍ବରୋଚିତ ଆକ୍ରମଣରେ ଆତଙ୍କିତ ହୋଇ ଫିରିଙ୍ଗୀ ନିକଟରେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କଲେ ।
ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ବିଦ୍ରୋହ ସିଂହଭୂମି ରାଜ୍ୟରେ ଚାଞ୍ଚଲ୍ୟ ଖେଳାଇ ଦେଇଥିଲା । ସୁନ୍ଦରଗଡ଼ର ବହୁ ଆଦିବାସୀ ଏହି ବିଦ୍ରୋହରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ।
ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କର ଅନୁଗାମୀମାନେ ବୀର୍ସାଇତି ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲେ । ସେମାନେ ସଂଖ୍ୟାରେ ଥିଲେ ଅଗଣନ । ବିଦ୍ରୋହକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ଏକାଦିକ୍ରମେ ଦୁଇଦିନ ଦୁଇରାତି କ୍ଳାନ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଷଲ । ପରମୀ ଓ ସାଲି ନାମରେ ଦୁଇଜଣ ମୁଣ୍ଡା ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଯୁବତୀ ତାଙ୍କ ସହିତ ରହିଥିଲେ । ସେନତ୍ରା ଜଙ୍ଗଲରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ଆତ୍ମଗୋପନ କରି ରହିଥିବା ବେଳେ ପରମୀ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଭାତ ରାନ୍ଧୁଥିଲେ । ଜଙ୍ଗଲ ଭିତରେ ଧୂଆଁ ଉଠୁଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଦେଶଦ୍ରୋହୀମ ମାଝି ତାମାରିୟା ଓ ପୋଲିସ୍ ଇନ୍‌ସ୍‌ପେକ୍ଟର ଶଶିଭୂଷଣ ରାୟ ସେଠାକୁ ଯାଇଥିଲେ । ହଠାତ୍ ଦୁହେଁ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କୁ ମାଡ଼ି ବସିଲେ । ଖସି ପଳାଇବାର ସୁଯୋଗ ନଥିଲା । ୧୯୦୦, ଫେବୃୟାରୀ ମାସ ୩ ତାରିଖରେ ସେ ଗିରଫ ହେଲେ । ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କ ପରି ଏକ ମହାବଳ ବାଘକୁ ଖୋଲାରେ ନେବା ସରକାରଙ୍କ ପକ୍ଷେ ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ହାତରେ ହାତକଡ଼ି, ଅଣ୍ଟାରେ ଲୁହା ଶିକୁଳି ଓ ପାଦରେ ଲୁହା ବେଡ଼ି ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସମୁଦାୟ ୫୮୧ ଜଣ ବୀର୍ସାଇତି ଗିରଫ ହୋଇଥିଲେ । ବୀର୍ସାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଏକ ଧଳା ପଗଡ଼ି ବନ୍ଧା ଯାଇଥିଲା । ସେ ହସିହସି ପୋଲିସ୍ ସହିତ କଦମ ପକାଇ ଆଗେଇ ଯାଉଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ନେଇ ରାଞ୍ôଚ ଜେଲରେ ରଖିଲେ । ଏହି ସମୟର ଜେଲ୍ ଭିତରେ ଚଉଦ ଜଣ ବୀର୍ସାଇତି ମଲେ ।
ଡେପୁଟି କମିଶନର ଷ୍ଟ୍ରେଟ୍ ଫିଲଡ୍ ବିଚାରର ସମୟ ଗଡ଼େଇ ଚାଲିଲେ । କଲିକତାରୁ ମୋକଦ୍ଦମା ପରିଚାଳନା ପାଇଁ ବାରିଷ୍ଟର ଜ୍ୟାକବ୍ ଆସି ପହଞ୍ôଚଲେ । ଜେଲରୁ କୋର୍ଟ ଓ କୋର୍ଟରୁ ଜେଲ ନବା ଆଣିବା ଭିତରେ ବୀର୍ସାଇତିମାନେ ଦରମଲା ହୋଇସାରିଥିଲେ । ଉତ୍ତପ୍ତ ଗରମ ପବନ ବୋହୁଥିବା ବେଳେ ପଥୁରିଆ ମାଯି ଉପରେ ବସାଇ କ୍ରାନ୍ତିକାରୀମାନଙ୍କୁ ଜୀବନ୍ତ ଦଗ୍ଧ କରାଗଲା । ଏ ପ୍ରକାର ପ୍ରହସନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ତତ୍କାଳୀନ ବଙ୍ଗଳା ସମ୍ବାଦପତ୍ର \”ଦି ବେଙ୍ଗଲ\’ ଲେଖିଥିଲା – “ଷ୍ଟ୍ରେଟ୍ ଫିଲଡ୍ ଗୋଟାଏ ତାମସା ଲଗାଇଛନ୍ତି । ଏ ପ୍ରକାର ବିଚାରଧାରା ବ୍ରିଟିଶ ବିଚାରର ସୁନାମରେ କଳଙ୍କ ଲଗାଇ ଦେଇଛି ଓ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତିହିଂସା ପରାୟଣ ମନୋଭାବ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି ।”
ସେଦିନ ଥିଲା ମେ ମାସ ୩୦ ତାରିଖ । ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା ଦୂରେ ଥାଉ ଜଳ ମଧ୍ୟ ସ୍ପର୍ଶ କଲେ ନାହିଁ । କୋର୍ଟର କାଠଗଡ଼ାରେ ସେ ଚେତାଶୂନ୍ୟ ହେଲେ । ଜେଲ୍‌କୁ ଫେରାଇ ଆଣି ତାଙ୍କୁ ଔଷଧ ଦିଆଗଲା । ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କର ସହପାଠୀ ତଥା ବଙ୍ଗାଳୀ ଡାକ୍ତର ଅମୂଲ୍ୟବାବୁ ଚିିକିତ୍ସା ଦାୟିତ୍ୱରେ ଥିଷଲ । ସେ ବୀର୍ସାଙ୍କୁ ସାବଧାନ କରାଇ କହିଲେ – “ୱାର୍ଡ଼ର ମାଗୁରାମ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କେହି ଖାଦ୍ୟ ପାନୀୟ ଦେଲେ ଖାଇବ ନାହିଁ ।”
୧୯୦୦ ଖ୍ରୀ. ଜୁନ୍ ମାସ ୧ ତାରିଖରେ ବୀର୍ସା କଲେରା ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହେଲେ । ସେ ରୋଗରୁ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିବେ ଏ ବିଶ୍ୱାସ କାହାର ରହିଲା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସେ କିଛିଦିନ ପରେ ଆରୋଗ୍ୟ ଲାଭକଲେ । ଜୁନ୍ ୭ ତାରିଖରେ ସେ ସୁସ୍ଥ ଥିଲେ । ଆଠ ତାରିଖରେ ବୀର୍ସା ପୁନର୍ବାର ଅସୁସ୍ଥ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ । ନଅ ତାରିଖରେ ଭୀଷଣ ଭାବରେ ରକ୍ତବାନ୍ତି କଲେ । ପରେପରେ ଅଚେତ ହେବାର ଦେଖାଗଲା । ଅଚେତ ହେବାର ଘଣ୍ଟାଏ ପରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କର ଶରୀରରୁ ପ୍ରାଣବାୟୁ ଉଡ଼ିଗଲା । ମୃତ୍ୟୁ ବେଳକୁ ତାଙ୍କ ହାତ ଓ ଗୋଡ଼ରେ ଓଜନଦାର ଲୁହା ଶିକୁଳି ଲାଗି ରହିଥିଲା । ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଅଣାଗଲା ନାହିଁ । ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ରିପୋର୍ଟରେ ଉଲ୍ଳେଖ କରାଗଲା ଯେ – “କଲେରାରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା ।” ମାତ୍ର କଲେରା ହେବାର କାରଣ କିଛି ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇ ନଥିଲା । ଭାରତର ତତ୍କାଳୀନ ସମସ୍ତ ଖବରକାଗଜରେ ବୀର୍ସାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ମିଥ୍ୟା ଓ କପୋଳକଳ୍ପିତ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ । ଜେଲରଙ୍କ ଲିଖିତ ବିବରଣୀରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିଲା – “ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ସୁଗନା ମୁଣ୍ଡାର ପୁଅ । ଜନ୍ମ ୧୮୭୫, ବୟସ – ୨୫ । ଡାଏଡ୍ ଅଫ୍ ଏସିୟାଟିକ୍ କଲେରା, ତାରିଖ – ଜୁନ୍ ୯, ୧୯୦୦ ମସିହା ।”
ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ପରେ ରାଞ୍ôଚ ଜେଲ୍‌ରେ ଥିବା ସହବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କର ଶବ ସତ୍କାର କରାଗଲା । ଜେଲ୍‌ଖାନା କଡ଼ରେ ଥିବା ହରମୁ ନୀଳ କଡ଼ରେ ହିନ୍ଦୁସ୍ଥାନର ମହାନ୍ କ୍ରାନ୍ତିକାରୀ ବୀର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କର ମର ଶରୀରକୁ ଦାହ କରାଗଲା ।