ଧାନ ଚାଷ

ଧାନ ଆମ ଦେଶର ପ୍ରାୟ ସବୁ ଅଞ୍ଚଳରେ ଚାଷ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ଆମ ଦେଲର ଲୋକମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ । କେବଳ ଖାଦ୍ୟ ନୁହେଁ, ପୂଜା ପାର୍ବଣ, ବିବାହବ୍ରତ ଆଦି ଉତ୍ସବରେ ଧାନର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ଆମ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ ୪୩ ଲକ୍ଷ ୬୫ ହଜାହର ହେକ୍ଟର ଜମିରେ ଧାନ ଚାଷ କର।।ଇଥାଏ । ଏସିଆ ମହାଦେଶରେ ଚାଷ କରାଯାଉଥିବା ଫସଲମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ସର୍ବ ପୁରାତନ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଭାରତ ଓ ବର୍ମାରେ ପ୍ରଥମେ ଧାନ ଚାଷ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା କଥା କେତେକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ଆମ ରାଜ୍ୟର ଜୟପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରଥମେ ଧାନ ଚାଷ ହୋଇଥିବା କଥା କେହିକେହି କୁହନ୍ତି ।
ଚାଉଳରେ ଶତକଡ଼ା ୭୬-୭୮ ଭାଗ ଶ୍ୱେତସାର, ୬.୮-୭.୫ ଭାଗ ପୁଷ୍ଟିସାର, ୧ ଭାଗ ସ୍ନେହସାର ଓ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣର ଖଣିଜ ଲବଣ ରହିଥାଏ । ଧାନ ସାଇତିବା, ସିଝେଇବା ଓ ପେଷିବା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଏହାର ଖାଦ୍ୟ ଉପାଦାନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । କିସମ ଅନୁସାରେ ମଧ୍ୟ ଚାଉଳର ଖାଦ୍ୟ ଉପାଦାନ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଅଧିକ ଜୈବିକ ପଦାର୍ଥ ଥିବା ମଟାଳ ତଥା ମଟାଳ ଦୋରସା ମାଟିରେ ଧାନ ଭଲ ଅମଳ ଦେଇଥାଏ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମାଟିରେ ମଧ୍ୟ ଧାନ ଚାଷ କରାଯାଇ ପାରିବ । ସାମାନ୍ୟ ଅମ୍ଳୀୟ ମାଟିରେ ଧାନ ଗଛ ଭଲ ବଢ଼େ । ମାଟିର ଅମ୍ଳ ପରିମାପକ ମୂଲ୍ୟ ୫.୫ରୁ ୬.୫ ମଧ୍ୟରେ ରହିଲେ ଧାନରୁ ଅଧିକ ଅମଳ ମିଳିଥାଏ । ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ୩୦୦୦ ମିଟର ଉଚ୍ଚତା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧାନ ଚାଷ କରାଯାଇପାରିବ । ଉଷ୍ଣ, ଆର୍ଦ୍ର, ଜଳବାୟୁ ଧାନ ଚାଷ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ । ଫସଲ ବଢ଼ିବା ପାଇଁ ହାରାହାରି ୨୧ରୁ ୩୭ ଡିଗ୍ରୀ ସେଲସିୟସ୍ ଉତ୍ତାପ ଆବଶ୍ୟକ । ପିଲ ଦେବା ସମୟରେ ଅଧିକ ଉତ୍ତାପ ହେଲେ ଭଲ ।
ଧାନ ମୁଖ୍ୟତଃ ବର୍ଷାଦିନେ ଚାଷ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଥିପାଇଁ ଜୁନ୍ ମାସ ମଧ୍ୟରେ ବିହନ ବୁଣିଦେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଧାନକୁ ରୋଇବା ପାଇଁ ଜୁନ୍ ମାସରେ ତଳି ପକାଇବାକୁ ହୁଏ । ଜୁଲାଇ ମାସ ମଧ୍ୟରେ ଗୁଆ କାମ ସରିଯାଏ । ରୋଇବା ଡେରିହେଲେ ଅଧିକ ରୋଗ ପୋକ ଆକ୍ରମଣ କରେ ଓ ଅମଳ କମିଯାଏ । ଖରାଦିନେ ଧାନ ଚାଷ କରାଯାଉଥିଲେ ଜାନୁଆରୀ ମାସରେ ତଳି ରୋଇଦେବା ଉଚିତ ।
ଆଜିକାଲି ଧାନର ଅନେକ ଉନ୍ନତ ତଥା ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ବାହାରିଲାଣି । ସେସବୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଭଲ ଅମଳ ମିଳିପାରୁଛି । ଆମ ରାଜ୍ୟପାଇଁ ଅନୁମୋଦନ କରାଯାଇଥିବା କେତେକ ଧାନ କିସମର ନାମ ଏଠାରେ ଦିଆଗଲା ।
ସଅଳ କିସମ ହିସାବରେ କଳିଙ୍ଗ-୩, ହୀରା, ସ୍ନେହ, ଶଙ୍କର, ବନ୍ଦନା, ଧଳାହୀରା, ସୁଭଦ୍ରା, ଘଣ୍ଟେଶ୍ୱରୀ, ଖଣ୍ଡଗିରି, ନୀଳଗିରି, ଉଦୟଗିରି, ଲଳିତଗିରି, ଜ୍ୟୋତିର୍ମୟୀ, ଯୋଗେଶ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ମନ୍ଦାକିନୀ, ବନପ୍ରଭା, ପାରିଜାତ, ଅଞ୍ଜଳି ଆଦି ଚାଷ କରାଯାଏ । ଏସବୁ କିସମ ୯୫ ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଅମଳ ହୋଇଥାଏ ।
ମଧ୍ୟମ କିସମ ଭାବରେ ପଥରା, ରାଧି, ଭୋଇ, କୋଣାର୍କ, ଲଲାଟ, ସୁରେନ୍ଦ୍ର, ଅନ୍ନଦା, ଶତାବ୍ଦୀ, ସେବତୀ, ବସୁନ୍ଧରା, ଖାରବେଳ, ଏମ୍‌ଟିୟୁ-୧୦୦୧, ହିରଣ୍ମୟୀ, ଗଜପତି, ମନସ୍ୱିନୀ, ତେଜସ୍ୱିନୀ, ତପସ୍ୱିନୀ, ମେହେର ଆଦି ଚାଷ କରାଯାଏ । ଏହିସବୁ କିସମ ୧୦୦ରୁ ୧୩୫ ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଅମଳ ହୋଇଥାଏ ।
ସେହିପରି ବିଳମ୍ବ କିସମ ହିସାବରେ ମହାନଦୀ, ଇନ୍ଦ୍ରାବତୀ, ମୋତୀ, ମୃଣାଳିନୀ, ରାମଚଣ୍ଡୀ, ପଦ୍ମିନୀ, ଉର୍ବଶୀ, ରତ୍ନଗିରି, ଉର୍ବଶୀ, ରତ୍ନଗିରି, ଗାୟତ୍ରୀ, କାଞ୍ଚନ, ଜଗବନ୍ଧୁ, ପୂଜା, ଶାରଳା, ଉପହାର, ରାଣୀଧାନ, ଦୁର୍ଗା, ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ, ପ୍ରତୀକ୍ଷା, ପାଣିଧାନ, ଲୁଣିଶ୍ରୀ, ତନ୍ମୟୀ ପ୍ରଭୃତି ଚାଷ କରାଯାଏ । ଏସବୁ କିସମ ଅମଳ ହେବାକୁ ୧୪୦ରୁ ଅଧିକ ଦିନ ଲାଗିଥାଏ । ସଙ୍କର ଜାତୀୟ କିସମ ଭାବରେ ଅଜୟ ଓ ରାଜଲକ୍ଷ୍ମୀ ଚାଷ କରାଯାଇପାରିବ । ବାସ୍ନା ଚାଉଳ ପାଇବା ପାଇଁ କେତକୀ ଜୋହା, ପୁଷା ବାସମତୀ, ଗୀତାଞ୍ଜଳି, ନୂଆ ଆଚାରମତୀ, କଳାଜିରା ଆଦି କିସମ ଚାଷ କରାଯାଇପାରେ ।
ଏକ ଏକର ଜମିରେ ବୁଣିବା ପାଇଁ ୨୫-୩୦ କିଲୋଗ୍ରାମ ବିହନ ଦରକାର । ଯତ୍ନ ସହକାରେ ତଳି ପକାଇ ରୋଇଲେଶ ଏହାଠାରୁ କମ୍ ବିହନ ଆବଶ୍ୟକ ହେବ । ବୁଣିବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତି କିଲୋଗ୍ରାମ ବିହନ ସହିତ ୩ ଗ୍ରାମ ଥିରାମ ବା ଦେଢ଼ଗ୍ରାମ ବାଭିଷ୍ଟିନ୍ ଗୋଳାଇ ଏହାକୁ ବିଶୋଧନ କରିଦେବା ଉଚିତ ।
ଧାନ ବୁଣିବା ପୂର୍ବରୁ ଜମିକୁ ଭଲ ଭାବେ ହଳା କରିବା ଦରକାର । ଶେଷ ଓଡ଼ ଚାଷ ବେଳେ ଏକର ପ୍ରତି ୨୦-୨୫ କ୍ୱିଣ୍ଟାଲ ସଢ଼ା ଗୋବର ଖତ, କମ୍ପୋଷ୍ଟ ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖତ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଧାଡ଼ିଧାଡ଼ି କରି ବିହନ ବୁଣିଲେଶ ଅନ୍ତଃଚାଷ କରିବା ସୁବିଧାଜନକ ହୋଇଥାଏ । ବିଳମ୍ବ କିସମ ପାଇଁ ଧାଡ଼ିକୁ ଧାଡ଼ି ଦୂରତା ୨୦ ସେଣ୍ଟିମିଟର ହେବା ଉଚିତ । ସେହିପରି ସଅଳ କିସମ ପାଇଁ ୧୫ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଦୂରତାରେ ବିହନ ବୁଣିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
ରୁଆ ଧାନ ହୋଇଥିଲେ ଏକ ଏକର ଜମିରେ ରୋଇବା ପାଇଁ ୧୦ ଡେସିମିଲ ଜାଗାରେ ତଳି ପକାଇବାକୁ ହେବ । ତଳି ପକାଇବା ପୂର୍ବରୁ ଜମିକୁ ଚାଷ କରି ମାଟି ଭଲଭାବେ ଗୁଣ୍‌ହ କରିଦେବା ଉଚିତ । କିଆରିରୁ ଅନାବନା ଘାସ ସଫା କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଦଶ ଡେସିମିଲ ଜାଗାରେ ୪୦ ଝୁଡ଼ି ସଢ଼ା ଗୋବର ଖତ, ୧୨ କ.ଗ୍ରା. ସିଙ୍ଗଲ ସୁପର ଫସଫେଟ୍ ଓ ୨ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ ଅଫ୍ ପଟାସ ପକାଇବାକୁ ପଡ଼ିବ । ତିନିଫୁଟ୍ ଓସାରର ପଟି କରିବାକୁ ହେବ ।
ଗଛ ହେବାର ୧୫ ଦିନ ପରେ ୧୦ ଡେସିମିଲି ତଳିପଟିରେ ୪ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ୱାରା ତଳି ଭଲ ବଢ଼ିଥାଏ । ଉପାଡ଼ିବାର ଏକ ସପ୍ତାହ ପୂର୍ବରୁ ୧୦ ଡେସିମିଲି ଜାଗାରେ ୧୨୦୦ ଗ୍ରାମ ଫୁରାଡନ ବା ୨୦୦ ଗ୍ରାମ ଥିମେଟ୍ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ପୋକ ଦାଉରୁ ତଳିକୁ ରକ୍ଷ କରାଯାଇପାରିବ । ପ୍ରାୟ ତିନି ସପ୍ତାହ ପରେ ତଳି ଉପାଡ଼ିବାକୁ ହୁଏ । ସଅଳ କିସମର ଧାନ ହୋଇଥିଲେ ଶୀଘ୍ର ଉପାଡ଼ିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ବିଳମ୍ବ କିସମ ହୋଇଥିଲେ ସାମାନ୍ୟ ଡେରିହେଲେ ଚଳିବ ।
ଆଜିକାଲି ଧାନ ରୋଇବା ପାଇଁ ଯନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରାଗଲାଣି । ଏଥିପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ତଳି ପକାଇବାକୁ ହେବ । ତଳିପଟି ଉପରେ ଏକ ପଲିଥିନ୍ ରଖି ତା ଉପରେ ୫ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଉଚ୍ଚତାର ମାଟି ଭରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ମାଟି ସହିତ ଯଥେଷ୍ଟ ଖତ ମିଶାଇବା ଦରକାର । ଏହା ଉପରେ ଧାନ ତଳି ପକାଇବାକୁ ହେବ । ଗଛ ୧୮-୨୦ ଦିନର ହେଲେ ପଲିଥିନ୍ ସହ ତଳିକୁ ନେଇ ଯନ୍ତ୍ର ଉପରେ ରଖିବାକୁ ପଡ଼ିବ ।
ରୋଇବା ପୂର୍ବରୁ ଜମିକୁ କାଦୁଅ କରିବା ଉଚିତ । ଯେତେ ଭଲ କାଦୁଅ ହେବ, ରୋଇବା ସେତେ ସୁବିଧାଜନକ ହୋଇପାରିବ । ଧାନ ତଳିକୁ ୨-୩ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଗଭୀରରେ ସିଧା କରି ରୋଇବା ଉଚିତ । ଗୋଟିଏ ବୁଦାରେ ୨ଟି ତଳି ରହିବା ଭଲ । ଧାଡ଼ି ଧାଡ଼ି କରି ରୋଇଲେ ଠିକ୍ ସଂଖ୍ୟାରେ ଗଛ ରହେ । ବିାମ୍ବ କିସମ ପାଇଁ ଧାଡ଼ିକୁ ଧାଡ଼ି ୨୦ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଓ ଗଛକୁ ଗଛ ଦୂରତା ୧୦ ସେଣ୍ଟିମିଟର ହେବା ଉଚିତ । ସଅଳ ଓ ମଧ୍ୟମ କିସମ ପାଇଁ ଧାଡ଼ିକୁ ଧାଡ଼ି ୧୫ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଓ ଗଛକୁ ଗଛ ୧୦ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଦୂରତାରେ ରୋଇବା ଆବଶ୍ୟକ । ବିଳମ୍ବ କିସମ ପାଇଁ ପ୍ରତି ବର୍ଗ ମିଟର ଜାଗାରେ ୫୦ ବୁଦା ଏବଂ ସଅଳ ଓ ମଧ୍ୟମ କିସମ ପାଇଁ ପ୍ରତି ବର୍ଗ ମିଟର ସ୍ଥାନରେ ୭୦ ବୁଦା ଗଛ ରହିବା ଉଚିତ ।
ଏକ କ୍ୱିଣ୍ଟାଲ ଧାନ ଅମଳ ହେବାପାଇଁ ମାଯିରୁ ପ୍ରାୟ ୨.୦୧ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର, ୧.୧୨ କି.ଗ୍ରା. ଫସଫରସ ଓ ୩.୦ କି.ଗ୍ରା. ପଟାସ ସାର ଫସଲକୁ ଆସିଥାଏ । ତେଣୁ ଧାନ ଫସଲରେ ସାର ପ୍ରୟୋଗ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେବା ଉଚିତ । ସଅଳ କିସମ ଧାନ ପାଇଁ ବୁଣବା ବେଳେ ବା ରୋଇବା ବେଳେ ଏକର ପ୍ରତି ୧୨ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର, ପାଇଁ ବୁଣିବା ବେଳେ ବା ରୋଇବା ବେଳେ ଏକର ପ୍ରତି ୧୨ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର, ୧୨ କି.ଗ୍ରା. ଫସଫରସ୍ ଓ ୧୨ କି.ଗ୍ରା. ପଟାସ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ହେବ । ଏଥିପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୪୬ କି.ଗ୍ରା. ଏନପିକେ (୧୦-୨୬-୨୬) ଓ ୧୬ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ପୟୋଗ କରାଯାଇ ପାରିବ । ଏହା ବଦଳରେ ଏକର ପ୍ରତି ୪୩ କି.ଗ୍ରା. ଗ୍ରୋମୋର (୨୮-୨୮-୦) ଓ ୨୦ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ ଅଫ୍ ପଟାସ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯିବ । ଏହା ବଦଳରେ ଏକର ପ୍ରତି ୮୦ କି.ଗ୍ରା. ଶ୍ୟଶମଳା (୧୫-୧୫-୧୫) ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହା ବଦଳରେ ୨୬ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ, ୭୫ କି.ଗ୍ରା. ସିଙ୍ଗଲ ସୁପର ଫସଫେଟ୍ ଓ ୨୦ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ୍ ଅଫ୍ ପଟାସ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେବ । ବଜାରରେ ମିଳୁଥିବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାରକୁ ହିସାବ କରି ମଧ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । ବୁଣିବାର ତିନି ସପ୍ତା ପରେ ଏକର ପ୍ରତି ୧୨ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ହେବ । ଏଥିପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୨୬ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ।
ମଧ୍ୟମ ବା ବିଳମ୍ବ କିସମ ଧାନ ପାଇଁ ବୁଣିବା ବେଳେ ବା ରୋଇବା ବେଳେ ଏକର ପ୍ରତି ୮ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର, ୧୬ କି.ଗ୍ରା. ଫସଫରସ ଓ ୧୬ କି.ଗ୍ରଆ. ପଟାସ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ହେବ । ଏଥିପାଇଁ ଏକର ପିଛା ୬୨ କି.ଗ୍ରା. ଏନପିକେ (୧୦-୨୬-୨୬) ଓ ୪ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହା ବଦଳରେ ୧୭ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ, ୧୦୦ କି.ଗ୍ରା. ସିଙ୍ଗଲ ସୁପର ଫସଫେଟ୍ ଓ ୨୭ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ୍ ଅଫ୍ ପଟାସ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେବ । ଏହା ବଦଳରେ ଏକର ପ୍ରତି ୨୫ କି.ଗ୍ରା. ଡିଏପି, ୨୭ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ୍ ଅଫ୍ ପଟାସ ଓ ୪ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ବ୍ୟବହାର କରାଯିବ । ଏହା ବଦଳରେ ୨୯ କି.ଗ୍ରା. ଗ୍ରୋମୋର (୨୮-୨୮-୦), ୫୦ କି.ଗ୍ରା. ସିଙ୍ଗଲ ସୁପର ଫସଫେଟ୍ ଓ ୨୭ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ୍ ଅଫ୍ ପଟାସ୍ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେବ । ଏହା ବଦଳରେ ୪୬ କି.ଗ୍ରା. ଗ୍ରୋମୋର (୧୪-୩୫-୦୧୪), ୪ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ଓ ୧୬ କି.ଗ୍ରା. ମ୍ୟୁରେଟ୍ ଅଫ୍ ପଟାସ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେବ । ଏହାଛଡ଼ା ହିସାବ କରି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ ।
ଘାସ ବାଛିବା ପରେ ପିଲ ସାର ହିସାବରେ ଏକର ପ୍ରତି ୧୬ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର ବା ୩୫ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଗଛରେ ଥୋଡ଼ ବା ଗର୍ଭ ଆସିବାବେଳେ ଏକର ପ୍ରତି ୮ କି.ଗ୍ରା. ଯବକ୍ଷାର ବା ୧୭ କି.ଗ୍ରା. ୟୁରିଆ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେବ । ବେଳେବେଳେ ମାଟିରେ ଦସ୍ତା ଅଭାବ ଦେଖାଯାଏ । ଏଥିଯୋଗୁଁ ଗଛ ଭଲ ବଢ଼ିପାରେ ନାହିଁ । ଏଥିରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ମୂଳସାର ସହିତ ଏକର ପିଛା ୮-୧୦ କି.ଗ୍ରା. ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଉଚିତ ।
ଧାନ ଫସଲରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଜୈବିକ ସାହର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ । ଧାନ ବିହନ ବା ତଳିର ଚେର ସହିତ ଆଜୋସ୍ପିରଲମ୍ କିମ୍ବା ଆଜୋଟୋବାକ୍‌ଟର ମିଶାଇ ଜମିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । ଧାନ ରୁଆ ପୂର୍ବରୁ କିଆରିରେ ଧଣିଚା ବୁଣା ଯାଇପାରେ ରୁଆ କିଆରିରେ ଆଜୋଲା ବା ନୀଳ ହରିତ ଶୈବାଳ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଏହା ମଧ୍ୟ ଜମିକ ସାର ଯୋଗାଇଥାଏ । ଜୈବିକ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ରାସାୟନିକ ସାରର ଆବଶ୍ୟକତ କମି ଯାଇଥାଏ । ଧାନ କିଆରିରେ ଠକ୍ ସମୟରେ ଗାସ ବମନ କରିବା ଉଚିତ । ଥରେ ବା ଦୁଇଥଣ ବାଛି କିଆରିରୁ ଘାସ ବାହାର କରାଯାଇପାରେ । ୱିଡର, ବିଦା ଆଦି ଦଳାଇ ମଧ୍ୟ ଘାସ ଦମନ କରାଯାଇପାରିବ । ରାସାୟନିକ ଉପାୟରେ ଘାସ ଦମନ କରିବା ସୁବିଧାଜନକ । ଧାନ ବୁଣିବା ପରଦିନ ବା ରୋଇବାର ୩-୫ ଦିନ ପରେ ଏକର ପ୍ରତି ୧ ଲିଟୁ ବୁଟାକ୍ଲୋର, ତୀର, ମାଚେଟ, ଡେଲକ୍ଲୋର ବା ଧାନୁକ୍ଲୋର ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଉଚିତ । ଏହା ବଦଳରେ ଏକର ପ୍ରତି ୧୨୦୦ ମିଲିଲିଟର ସାଟର୍ଣ୍ଣ ବା ଷ୍ଟମ କିମ୍ବା ୫୦୦ ମିଲିଲିଟର ଆରୋଜିନ କିମ୍ବା ପ୍ରେଟିଲାକ୍ଲୋର ଗୋଲ ଔଷଧ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ । ଏହାକୁ ୪୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଲାଇ ସ୍ପ୍ରେ କରାଯିବ କିମ୍ବାହ ବାଲି ସହ ମିଶାଇ କିଆରିରେ ପକ।।ଇପାରିବ । ଘାସମରା ଔଷଧ ବ୍ୟବହାର ବେଳୋ ମାଟିରେ ବତର ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଧାନ ରୋଇବାର ୧୫ ଦିନ ପରେ ଏକର ପ୍ରତି ୮ ଗ୍ରାମ ଆଲମିକସ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ । ଘାସମରା ଔଷଧ ବ୍ୟବହାର ବେଳେ କୃଷିବିତ୍‌ଙ୍କ ସହ ପରାମର୍ଶ କରନ୍ତୁ ।
ଆନ୍ୟାନ୍ୟ ଫସଲ ତୁଳନାରେ ଧାନ ଫସଲ ଅôଦକ ଜଳ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ । କିସମ ଅନୁସାରେ ଏହା ୮୦-୧୨୦ ସେଣ୍ଟିମିଟର ପାଣି ଦରକାର କରେ । ତଳି ପାକଇବାର ୭-୮ ଦିନ ପରେ ତଳି ପଟିରେ ଅଳ୍ପ ଠିଆ ପାଣି ରଖିବା ଉଚିତ । ତଳି ରୋଇବା ବେଳେ କିଆରିରେ ନଖବୁଡ଼ା ପାଣି ରହିଲେ ଭଲ । ରୋଇବାର ୭ ଦିନଠାରୁ ୨୫ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନତ କିଆରିରେ ୨.୫ ସେଣ୍ଟିମିଟର ପାଣି ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ । ମଝିରେ ମଝିରେ ଜମିକୁ ଶୁାଇ ଦେଲେ ଭଲ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଅଧିକ ପିଲ ହୋଇଥାଏ । ପିଲ ହେବାପରେ ୫ ସେଣ୍ଟିମିଟର ପାଣି ରଖିବା ଉଚିତ । ଧାନ କାଟିବାର ୮-୧୦ ଦିନ ପୂର୍ବରୁ କିଆରିରୁ ପାଣି ବାହାର କରିଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ।
ଧାନ ଫସଲରେ ଅନେକ ପ୍ରକାରର ପୋକ ଲାଗିଥାନ୍ତି । ସେସବୁ ଦମନ ନ କଲେ ଭଲ ଅମଳ ମିଳେନାହିଁ । ଖରାଟିଆ ଚାଷ, ସହଣି ଶକ୍ତି ଥିବା ବିହନ, ଆଲୋକଯନ୍ତା ବ୍ୟବହାର ଓ ଜୈବିକ ଉପାୟରେ ସେସବୁ ଦମନ କରିହେବ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ରାସାୟନିକ ଔଷଧ ବ୍ୟବହାର କରି ମଧ୍ୟ କୀଟ ଦମନ କରାଯାଇପାରିବ । ତେବେ ଆର୍ଥିକ ଦେହଳୀ ସୀମାରୁ ଅଧିକ ଆକ୍ରମଣ ହେଲେ ରାସାୟନିକ ଔଷଧ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ ।
କାଣ୍ଡବିନ୍ଧା ପୋକ ଧାନ ଫସଲର ପ୍ରଧାନ ଶତ୍ରୁ । ଏହି ପୋକ ଲାଗିଲେ ମଞ୍ଜପତ୍ର ମରିଯାଏ । ଧାନର କେଣ୍ଡା ମଧ୍ୟ ଶୁଖିଯାଏ । କାହାଳିଆ ପୋକ ଲାଗିଲେ ଗଚରେ ପିଆଜ ସଣ୍ଢା ପରି ଦେଖାହୁଏ ।
କାଣ୍ଡବିନ୍ଧା ପୋକ ଓ କାହାଳିଆ ପୋକ ଦମନ ପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୧୨ କି.ଗ୍ରା. ଫୁରାଡନ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯିବା ଉଚିତ୍ । ଏହାଛଡ଼ଶ ଏକର ପ୍ରତି ୪୦୦ ମି.ଲି. କ୍ଲୋରୋପାଇରିଫସ୍ ବା କୁଇନାଲଫସକୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣିରେ ମିଶାଇ ସ୍ପ୍ରେ କରାଯାଇପାରେ । ସବୁଜ ପତ୍ରଡିଆଁ ପୋକ, ମାଟିଆଗୁଣ୍ଡି ପୋକ, ଧଳା ପିଠିଆ ଗୁଣ୍ଡି ପୋକ ଲାଗିଲେ ଗଛରୁ ରସ ଶୋଷି ନିଅନ୍ତି । ଫଳାରେ ଗଛ ରୁଗ୍‌ଣ ହୋଇଯାଏ । ଏହାକୁ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୪୦୦ ମିଲିଲିଟର ଫୋସୋଲୋନ୍ ବା ୨୦୦ ମିଲି.ଲି. ଡାଇକ୍ଲୋରୋଭସ ବା ୮୦୦ ଗ୍ରାମ କାର୍ବାରିଲ ଗୁଣ୍ଡକୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଶାଇ ଜମିରେ ସ୍ପ୍ରେ କରିବାକୁ ହେବ ।
ନଳୀ ପୋକ ପତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ରହି ଗଛରେ ଓହଳିଥାନ୍ତି । କିଆରିରେ ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଦଉଡ଼ି ଚଳାଇ ଦେଲେଶ ନଳୀପୋକ ଝଡ଼ି ପଡ଼ନ୍ତି । ଏକର ପ୍ରତି ୪୦୦ ମିଲି.ଲି. କୁଇନାଲଫସ ବା ଟ୍ରାୟୋଜୋଫସକୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଶାଇ ସ୍ପ୍ରେ କଲେ ଏହି ପୋକ ଦମନ କରାଯାଇପାରିବ । ଧାନ କ୍ଷୀର ଢୋକିବା ବେଳେ ଗନ୍ଧି ପୋକ ବଡ଼ ସମସ୍ୟା କରନ୍ତି । ସେମାନେ କଣା କରି ଧାନର ରସ ଖାଇଯିବାରୁ ଅଧିକ ଅଗାଡ଼ି ହୋଇଥାଏ । କିଆରିରେ ପଚା ଗେଣ୍ଡା ମାଂସ ଟାଙ୍ଗିଲେ ଏହି ପୋକ ମରିଯାଆନ୍ତି । ଏକର ପ୍ରତି ୧୦ କି.ଗ୍ରା. ମାଲାଥିଅନ ବା କାର୍ବାରିଲ ଗୁଣ୍ଡ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ହି ପୋକ ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା ମିଳିପାରିବ ।
ଧାନ ଫସଲରେ ମହିଷାରୋଗ, ପତ୍ରଚିତାରୋଗଳ, ଆଚ୍ଛାଦପୋଡ଼ା ରୋଗ ଅଦି ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ମହିଷାହେରାଗ ହେଲେ ପତ୍ର ଉପରେ ଆଖି ଆକୃତିର ଦାଗ ଦେଖାଯାଏ । କେଣ୍ଡାର ନିମ୍ନ ଅଂଶ କଳା ପଡ଼ିଯାଏ ଓ କେଣ୍ଡାଟି ଭାଙ୍ଗିଯାଏ । ଏହାକୁ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୪୦୦ ମିଲିଲିଟର ହିନୋସାନ ବା କାସୁ-ବି ବା ୨୦୦ ମିଲିଲିଟର କଣ୍ଟାଫକୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଶାଇ ସ୍ପ୍ରେ କରାଯାଇପାରିବ ।
ପତ୍ରଚିତା ରୋଗ ହେଲେ ପତ୍ର ଉପରେ ଗୋଲାକାର ବା ଅଣ୍ଡାକୃତି ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ଦାଗ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାର ପ୍ରକୋପ ଅଧିକ ହେଲେ ଧାନ ଭିତରର ଚାଉଳ ଶୁଖି ମୁରୁକୁଟିଆ ପଡ଼ିଯାଏ । ଏହି ରୋଗ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୭୫୦ ଗ୍ରାମ ଇଣ୍ଡୋଫିଲ ଏମ୍ ୪୫ ବା ୨୦୦ ଗ୍ରାମ ବାଭିଷ୍ଟିନ୍‌କୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଶାଇ ସ୍ପ୍ରେ କରିବାକୁ ହେବ ଆଚ୍ଛାଦ ପୋଡ଼ା ରୋଗ ହେଲେ ପତ୍ରର ଆଚ୍ଛାଦ ଉପରେ ବାଦାମୀ ଦାଗ ଦେଖାଯାଏ । ଧାନ କେଣ୍ଡା ଅଧା ବାହାରି ରହିଯାଏ । ଏହାକୁ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୩୦୦ ଗ୍ରାମ ବାଭିଷ୍ଟିନ୍ ବା ୬୦୦ ମିଲିଲିଟର ଭାଲିଡାମାଇସିନ୍ ଔଷଧକୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଶାଇ ସ୍ପ୍ରେ କରିବକୁ ହେବ ।
ପତ୍ରପୋଡ଼ା ରୋଗ ହେଲେ ଧାନ ପତ୍ରର ଧାର ଅଗଆଡ଼ୁ ତଳ ଆଡ଼କୁ ତରଙ୍ଗାୟିତ ଭାବେ ଶୁଖିଯାଏ । ପରେ ସମୁଦାୟ ପତ୍ରଟି ମରିଯାଏ । ଏହାକୁ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ଏକର ପ୍ରତି ୪୦୦ ଗ୍ରାମ ବ୍ଲାଇଟକ୍‌ସ -୪୦ ସହିତ ୨୦୦ ଗ୍ରାମ ପ୍ଲାଣ୍ଟୋମାଇସିନ୍‌କୁ ୨୦୦ ଲିଟର ପାଣି ସହ ମିଶାଇ ସ୍ପ୍ରେ କରିବାକୁ ହେବ ।
କେଣ୍ଡାରେ ଶତକଡ଼ା ୮୦ ଭାଗ ଧାନ ପାଚିଗଲେ ଅମଳ କରାଯାଏ । ଦାଆରେ କାଟି ଧାନ ଅମଳ କରାଯାଏ । ଧାନ କାଟିବା ଓ ଅମଳ କରିବା ପାଇଁ ଆଜିକାଲି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଯନ୍ତ୍ର ବାହାରିଲାଣି । ଧ।।ନକୁ ଭଲ ଭାବେ ଶୁଖାଇ ସାଇତି ରଖିବାକୁ ହେବ । ଧାନ ଅମଳ ପରିମାଣ ବିହନ କିସମ ଓ ଚାଷ ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ଏକର ଜମିରୁ ହାରାହାରି ୧୬-୨୫ କ୍ୱିଣ୍ଟାଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧାନ ମିଳିଥାଏ ।