ଓଡିଶା ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ର କେଉଁଝର ମେଳି

୧୮୬୬ ଖ୍ରୀ:ର ନଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପରେପରେ କେନ୍ଦୁଝରରେ ରତ୍ନ ନାୟକଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ପ୍ରତିଧ୍ୱନିତ ହେଲା ବିଦ୍ରୋହୀର ସ୍ୱର । ଫିରିଙ୍ଗୀ ଶାସକ ନିକୁ ସୁହାଇଲା ଭଳି ଘଟଣା ଘଟେଇ ନିଜର ଫାଇଦା ହାସଲ କରୁଥିଲେ । କେନ୍ଦୁଝରର ମହାରାଜା ଗଦାଧର ଭଞ୍ଜ ୧୮୬୧ ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୨ ତାରିଖ ଦିନ ଗଙ୍ଗା ନଦୀର ତ୍ରିବେଣୀ ଘାଟରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲେ । ସେ ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ଲେଖି ଯାଇଥିଲେ “ମୋ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର ଧନୁର୍ଜୟ କିମ୍ବା ଧନୁର୍ଜୟଙ୍କ ଅନିଚ୍ଛାରେ କନିଷ୍ଠପୁତ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ରାଜା ହେବେ ।” ୧୮୬୧ ଖ୍ରୀ: ଅପ୍ରେଲ ୩ ତାରିଖରେ ଦେବାନ୍ ନନ୍ଦ ଧଳଙ୍କ ସାନଭାଇ ବାସୁଦେବ ଧଳ ଧନୁର୍ଜଙ୍କୁ ରାଜା କଲେ । ପୁଣି ଅପ୍ରେଲ ୪ ତାରିଖକୁ ଘଟଣାର ମୋଡ଼ ବଦଳିଗଲା । ରାଜାଙ୍କର ସ୍ୱହସ୍ତଲିଖିତ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଲେଖା ମିଳିଲା । ଏଥିରେ ଲେଖାଥିଲା – ରାଜା ଗଦାଧର ଭଞ୍ଜ ତୀର୍ଥଯାତ୍ରାକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ମୟୂରଭଞ୍ ରାଜାଙ୍କ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର ବୃନ୍ଦାବନ ଚନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ପୋଷ୍ୟପୁତ୍ର ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ରାଜା ହେବାପାଇଁ ବୃନ୍ଦାବନ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକୃତ ଦାବିଦାର । ବିଧବା ରାଣୀ ବିଷ୍ଣୁପ୍ରିୟା ବୃନ୍ଦାବନ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ରାଜଗାଦି ଦେବାକୁ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟ ଇଂରେଜ ପ୍ରଶାସକ ରେଭେନ୍‌ସା ଏହା ଚାହିଁଲେ ନାହିଁ । ତାଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଧନୁର୍ଜୟ ରାଜା ହେଉ ଏବଂ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ କଥା ମାନି ରାଜ୍ୟ ଶାସନ କରୁ । କିଏ ରାଜା ହେବ, ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ । ବିଧବା ରାଣୀ ଓ ଇଂରେଜ ପ୍ରଶାସକଙ୍କ ଟଣାଓଟରା କାରଣରୁ ବଧବା ରାଣୀ ବିଷ୍ଣୁପ୍ରିୟା କଲିକତା ଉଚ୍ଚ ନ୍ୟାୟାଳୟର ଆଶ୍ରୟ ନେଲେ । ଅଦାଲତର ବିଚାରମତେ ବିଧବା ରାଣୀଙ୍କ ପ୍ରାର୍ଥନା ଖାରଜ କରାଗଲା । ଇଂରେଜ ପ୍ରଶାସକ ରେଭେନ୍‌ସାଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ଅଦାଲତ କାଏମ ରଖିଲା । ଫଳରେ ଏଇ ବିବାଦକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି କେନ୍ଦୁଝରରେ ବିଦ୍ରୋହହର ଅଗ୍ନି ଜଳି ଉଠିଲା । ବିଧବାରାଣୀ ବିଷ୍ଣୁପ୍ରିୟା ରାଜପ୍ରାସାଦଠାରୁ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ ଥିବା ବସନ୍ତପୁରଠାରେ ରହି ନିଜର ପ୍ରିୟ ଭୂୟାଁ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ପରୋକ୍ଷରେ ବିଦ୍ରୋହ ଲାଗି ଉତ୍ସାହିତ କଲେ ।
ଟି.ଇ. ରେଭେନ୍‌ସାଙ୍କ ଇଚ୍ଛାମତେ ଧନୁର୍ଜୟ କେନ୍ଦୁଝରର ରାଜା ହେଲେ । ବିଦ୍ରୋହର ନେତା ରତ୍ନ ନାୟକ ଏହାର ଘୋର ବିରୋଧ କଲେ । ତାଙ୍କ ବିଦ୍ରୋହର କାରଣ ଥିଲା ଧନୁର୍ଜୟଙ୍କୁ ଗାଦିଚ୍ୟୁତ କରିବା । ତେଣୁ ର।। ଧନୁର୍ଜୟ ଏବଂ କମିଶନର ରେଭେନ୍‌ସାଙ୍କ ଅନ୍ୟାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ବିରୁଦ୍ଧରେ ବିଦ୍ରୋହ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ।
ରାଜା ଧନୁର୍ଜୟଙ୍କର ଦେବାନ ନନ୍ଦ ବସ୍ତିଆ । ତାଙ୍କର ଅତ୍ୟାଚାର ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଆକାଶଛୁଆଁ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ପ୍ରଜାମାନେ ଦେବାନଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାରରେ ଅତିଷ୍ଠ ହୋଇ ରାଜଦରବାର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବଶ କରି ପଚାଶ ଜଣ ରାଜକର୍ମଚାରୀ ସହିତ ଦେବାନ ନନ୍ଦ ବସ୍ତିଆକୁ ବାନ୍ଧି ପକାଇଲେ । ବୃନ୍ଦାବନ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ରାଜା କରିବା ପାଇଁ ଜିଦ୍ ଧରି ବସିଲେ । ଶେଷରେ ଦେବାନ ନନ୍ଦ ବସ୍ତିଆ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ହଣାଖାଇ ପ୍ରାଣ ତ୍ୟାଗ କଲେ ।
ଭୂୟାଁ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଆଦିବାସୀମ।।ନେ ସଂଘବଦ୍ଧ ହୋଇ ରାଜତନ୍ତ୍ରକୁ ବିରୋଧ କରି ଏକ ସ୍ୱୟଂଶାସିତ ସରକାର ଗଢ଼ିଲେ । କେନ୍ଦୁଝରକୁ ବିଭିନ୍ନ ଆଡ଼କୁ ଯୋଗାଯୋଗ କରୁଥିବା ରାସ୍ତାକୁ ଅବରୋଧ କଲେ । ସହକାରୀ ପୋଲିସ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ପୁଲି ଏହି ବିଦ୍ରୋହକୁ ଦମନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାହ କରି ବିଫଳ ହେଲେ । ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କର ପ୍ରମୁଖ ଆଡ଼୍‌ଡ଼ାସ୍ଥଳୀ ନାଗେଶ୍‌ବର ଘାଟୀ ସହକାରୀ ପୋଲିସ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ପୁଲି ଅକ୍ତିଆର କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୁସୁମଘାଟୀଠ।।ରେ ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ପରାସ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ବିଦ୍ରୋହୀ ନେତା ରତ୍ନ ନାୟକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ବିଦ୍ରୋହରେ ଫିରିଙ୍ଗୀ ଶାସକ ଭୟଭୀତ ହେବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ରାଜା ଧନୁର୍ଜୟ ପ୍ରାଣ ଭୟରେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣ ପଶିଲେ । ସରକାର ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଏହି ବିଦ୍ରୋହ ଦମନ କରିବାପାଇଁ ସିଂହଭୂମିର ଡେପୁଟି କମିଶନର୍ ହେଜ୍‌ଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି କରାଗଲା ।
ରତ୍ନ ନାୟକଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱକୁ ଯେଉଁମାନେ ଅକୁଣ୍ଠ ଚିତ୍ତରେ ସହଯୋଗ କରୁôଥିଲେ ସେମାନେ ହେଲେ ନନ୍ଦ ନାୟକ, ନନ୍ଦ ପ୍ରଧାନ, ବାବୁ ନାୟକ, ପଦୁ ନାୟକ, ଟୁନା ନାୟକ ଓ ଦାଶରଥୀ କଅଁର । ପୂର୍ବରୁ ରତ୍ନ ନାୟକ ରାଜାଙ୍କ କୁଶାସନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ୧୮୪୮ ଖ୍ରୀ:ରେ ବିଦ୍ରୋହ କରି ତିନି ଦିନ କାରାଦଣ୍ଡ ଭୋଗ କରିଥିଲେ । ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରିତା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ କରିବାକୁ ସେ ୧୮୬୭ ଖ୍ରୀ:ରେ ପଛଘୁଞ୍ଚା ନେଇ ନଥିଲେ; କିନ୍ତୁ ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାରଙ୍କ ଚାପରେ ବିଧବାରାଣୀ ବିଷ୍ଣୁପ୍ରିୟା ନୀରବତା ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କୁ ଏକ ଶକ୍ତ ଧକ୍‌କା ସ୍ୱରୂପ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୋଇଥିଲା । ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କର ଅମାପ ମନୋବଳ ଯୋଗୁ ୧୮୬୮ ଖ୍ରୀ: ଏପ୍ରିଲ ୨୧ ତାରିଖରେ ରତ୍ନ ନାୟକଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଭୂୟାଁମାନେ ମେଳିବାନ୍ଧି ଧନୁ, ତୀର, ଟାଙ୍ଗିଆ ଓ ବର୍ଚ୍ଛା ଧରି କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ ନିକ୍ଟରେ ପ୍ରାୟ କୋଡ଼ିଏ ହଜାର ଲୋକ ପହଞ୍ôଚଲେ । ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କର କୋଳାହଳରେ ବନଭୂମି ପ୍ରକମ୍ପିତ ହୋଇ ଉଠିଲା । ଦେବାନ ନନ୍ଦ ବସ୍ତିଆକୁ ବିଦ୍ରୋହୀମାନେ ନିର୍ମମ ଭାବେ ହତ୍ୟାକଲେ । ରାଜା ଧନୁର୍ଜୟଙ୍କ ସହିତ ଶହେଜଣ ରାଜକର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରି ଜଙ୍ଗଲକୁ ଟାଣି ଟାଣି ନେଲେ ଓ ରାଜପୁତ୍ର ବୃନ୍ଦାବନ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ରାଜଗାଦିରେ ବସାଇଲେ ।
ଫିରିଙ୍ଗୀ ସରକାର ବିଦ୍ରୋହକୁ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ତତ୍ପର ହୋଇ ଉଠିଲେ । କମିଶନର ଟି.ଇ. ରେଭେନ୍‌ସା ଜୁଲାଇ ୭ ତାରିଖରେ ମାଡ୍ରାସ୍ ଇନ୍‌ଫାଣ୍ଟ୍ରି ସହିତ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ରେ ପହଞ୍ôଚଲେ । ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କର ଦେଶପ୍ରେମର ପରାକାଷ୍ଠାକୁ ଦେଖି ଅଭିଭୂତ ହୋଇଗଲେ । ଏହି ବିଦ୍ରୋହକୁ ଦମନ ନ କଲେ ବିଦ୍ରୋହ ରାଜ୍ୟସାରା ବ୍ୟାପିଯିବାର ଆଶଙ୍କା କରି ବର୍ବରୋଚିତ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିିବାକୁ ଯାଇ ଆଦିବାସୀ ଗାଆଁଗୁଡ଼ିକରେ ନିଆଁ ଲଗାଇ ପୋଡ଼ି ଜାଳିଦେଲେ । ଏହି ବିଦ୍ରୋହକୁ ଦମନ କରିବାପାଇଁ ଆହୁରି ଫିରିଙ୍ଗୀ ଫଉଜର ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିବାରୁ ସିଂହଭୂମି ପୋଲିସ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ରିଚୀ, ଚାଇଁବସାଠାରୁ ସେନାଧ୍ୟକ୍ଷ ଗଗାହାମ୍‌, ଛୋଟନାଗପୁରରୁ ହଣ୍ଟର ଏବଂ ଡାଲଟନ୍ ସଶସ୍ତ୍ର ଫଉଜ ସହିତ କେନ୍ଦୁଝରରେ ପହଞ୍ôଚ ଅଭୂତପୂର୍ବ ଫଉଜଙ୍କର ସମାବେଶ କରାଇଲେ । ବିଦ୍ରୋହ ଦମନ କରିବାର ତରିକା ଠିକ୍ କରି ବର୍ବରୋଚିତ ଅତ୍ୟାଚାର ଚଳାଇଲେ । ବିଦ୍ରୋହର ନେତା ରତ୍ନ ନାୟକ ସହିତ ପ୍ରଧାନ ସହଯୋଗୀ ନନ୍ଦ ପ୍ରଧାନଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଗଲା । ରତ୍ନ ନାୟକଙ୍କୁ ସଶସ୍ତ୍ର ପୋଲିସ୍ ଘେର ମଧ୍ୟରେ ଆଣି ନିଜେ ଟି.ଇ. ରେଭେନ୍‌ସା ଏହାର ବିଚାର କଲେ । ବିଚାରରେ ଦେବାନ ନନ୍ଦ ବସ୍ତିଆ ଏବଂ ତିରିଶି ଜଣ ରାଜକର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ହତ୍ୟା ଅଭିଯୋଗରେ ରତ୍ନ ନାୟକ ସମେତ ଚାରିଜଣଙ୍କୁ ଫାଶିଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରାଗଲା ଏବଂ ସତେଇଶି ଜଣଙ୍କୁ ଦ୍ୱୀପାନ୍ତର ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରି ତେୟାଅଶି ଜଣଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀଶାଳାରେ ରହିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଗଲା । ବିଦ୍ରୋହୀ ନେତା ରତ୍ନ ନାୟକଙ୍କୁ ୧୮୬୮ ଖ୍ରୀ: ନଭେମ୍ବର ୨୮ ତାରିଖ ସୋମବାର ଦିନ କଟକ ସହରର କେନ୍ଦୁଝର ରାଜବାଟୀ ସମ୍ମୁଖରେ ଫାଶୀ ଦିଆଗଲା । ଚାହୁଁଚାହୁଁ ଗୋଟିଏ ବିଦ୍ରୋହୀ ଆତ୍ମାର ଅବସାନ ଘଟିଲା ବିଦ୍ରୋହୀମାନଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ।