ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର

ବରାହମିହିର, ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଓ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଭଳି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦ୍‌ଗଣ ଆମ ଦେଶର ଗର୍ବ ଏବଂ ଗୌରବ । ସେମାନଙ୍କର ଉଚ୍ଚାଙ୍ଗ ସାଧନା ଓ ଅଲୌକିକ ପ୍ରତିଭା ପ୍ରାଚ୍ୟ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନକୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ପରିଚିତ କରାଇଛି । ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଥିଲେ ଷଷ୍ଠ ଏବଂ ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀର । କିନ୍ତୁ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମଧ୍ୟ ଏଭଳି ଜଣେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦ୍‌୍‌ଙ୍କର ଆମ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆବିର୍ଭାବ ଘଟିଥିଲା । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ହରିଚନ୍ଦନ ମହାପାତ୍ର । ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ସେ ପଠାଣି ସାମନ୍ତ ନାମରେ ପରିଚିତ ।
ବ୍ରିଟିଶ୍ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ଓଡ଼ିଶାର ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ଓ ଗଡ଼ଜାତ ନାମରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥିଲା । ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କରେ ଦେଶୀୟ ରାଜାମାନେ ରାଜତ୍ୱ କରୁଥିଲେ । ଅରଣ୍ୟାନୀ ପରିବେଷ୍ଟିତ ଏଇଭଳି ଏକ ଗଡ଼ଜାତ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାରେ ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କର ଜନ୍ମ । ୧୭୮୯ ମସିହାରେ ନୃସିଂହ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଭ୍ରମରବର ରାୟ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିଲେ । ୧୮୧୦ ମସିହାରେ ମାତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ଛଅଗୋଟି ପୁତ୍ର ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୁତ୍ର ଭାବରେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ରାଜଗାଦିରେ ବସିଥିଲେ । ଶ୍ୟାମବନ୍ଧୁ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଥିଲେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ କନିଷ୍ଠ ଭ୍ରାତା । କିନ୍ତୁ ବନ୍ଧୁ ସାମନ୍ତ ବୋଲି ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ଡାକୁଥିଲେ । ଜଣେ ଜ୍ଞାନୀ, ଗୁଣୀ ଓ ଉଦାର ଚରିତ୍ରର ବ୍ୟକ୍ତିଭାବର ଶ୍ୟାମବନ୍ଧୁଙ୍କର ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରଶଂସା ଥିଲା । ରାଜବଂଶରେ ଜନ୍ମ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ମନରେ ଟିକିଏ ବି ଗର୍ବ ଓ ଅହଙ୍କାହର ନ ଥିଲା । ଧରାକୋଟ ରାଜବଂଶଜ ବିଷ୍ଣୁମାଳୀଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ବିବାହ ହୋଇଥିଲା । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ଥିଲେ ଶ୍ୟାମବନ୍ଧୁଙ୍କର ସୁଯୋଗ୍ୟ ସନ୍ତାନ । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମହାଦେବଙ୍କ ପ୍ରସାଦରୁ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ପିତାମାତା ତାଙ୍କର ଏପରି ନାମକରଣ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ଉପରେ ଦଶଟି ଭାଇ ଭଉଣୀ ମରିଯାଇଥିବାରୁ ପିତାମାତା ତାଙ୍କୁ ପଠାଣି ବୋଲି ଡାକୁଥିଲେ ।
\”ତୁଳସୀ ଦୁଇ ପତ୍ରରୁ ବାସିବା\’ ଭଳି ପଠାଣିସାମନ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତିଭାର ଉନ୍ମେଷ ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ହିଁ ଘଟିଥିଲା । ସାଙ୍ଗମାନେ ଖେଳରେ ମାତିଥିବା ବେଳେ ସେ ଗଛର ଛାଇ ମାପିବାରେ ଲାଗି ଥାଆନ୍ତି । ଆକାଶରେ ଦଳେ ଚଢ଼େଇ ଉଡ଼ିଗଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ସେ ଗଣନ୍ତି । ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ଆକାଶର ତାରାମାନଙ୍କୁ ସେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ଅନାଇ ରହନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ଆଜିକାଲି ଭଳି ଗାଁ ଗାଁରେ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନ ନଥିଲା । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କର ପାଠପଢ଼ା ବୟସ ହେବାରୁ ପିତା ତାଙ୍କୁ ଚାଟଶାଳୀରେ ନାମ ଲେଖାଇଥିଲେ । କୃତ୍ତିବାସ ରଥ ଥିଲେ ପଠାଣି ସାମନ୍ତଙ୍କର ବାଲ୍ୟଗୁରୁ । ସେ ତାଙ୍କଠାରୁ ବର୍ଣ୍ଣ ଶିକ୍ଷା ସହିତ ପଣକିଆ ଓ ଅମରକୋଷ ଅଭିଧାନର ପ୍ରଥମ ପାଞ୍ଚବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶେଷ କରିଥିଲେ । ନଅ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ପଣ୍ଡିତ ଆନନ୍ଦ ଖାଡ଼ଙ୍ଗାଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ସଂସ୍କୃତ ଶାସ୍ତ୍ରମାନ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ । ରଘୁବଂଶ, କୁମାର ସମ୍ଭବ, କିରାତାର୍ଜୁନୀୟ, ମେଘଦୂତ ଓ ମାଘକାବ୍ୟମାନ ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ଥିଲା । ପନ୍ଦର ର୍ବ ବେଳକୁ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନୈଷଧଚରିତ ମାଠ କରିଥିଲେ । ସ୍ମୃତିଶାସ୍ତ୍ରରେ ପଠାଣିଙ୍କର ଅସାଧାରଣ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଥିଲା । ମନୁ ସଂହିତା, ପରାଶର ସଂହିତା, ଯାଜ୍ଞବଳକ୍ୟ ସଂହିତା ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ତ ସ୍ମୃତିଶାସ୍ତ୍ରକୁ ସେ କଣ୍ଠସ୍ଥ କରିଥିଲେ । ସଂସ୍କୃତି ସହିତ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ର ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଗଭୀର ଅନୁରାଗ ଥିଲା ।
ଦଶବର୍ଷ ବୟସ ବେଳେ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ପିତା ଶ୍ୟାମବନ୍ଧୁଙ୍କଠାରୁ ଫଳିତ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶିକ୍ଷା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।ହ ପୁତ୍ରର କୌତୁହଳ ନିବାରଣ ନିମନ୍ତେ ପିତା ତାଙ୍କୁ ଆକାଶର କେତକେ ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପରିଚୟ କରାଇ ଦେଇଥିଲେ । କ୍ରମେ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ବଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେ ଆକାଶରେ ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କର ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଗତିବିଧି ନିରୂପଣ ପାଇଁ ମନ ନିବେଶ କଲ । କୌଶୋର ଅବସ୍ଥାରୁ ପୁତ୍ରର ଅଲୌକିକ ଧୀମତ୍ତା ଦର୍ଶନରେ ପିତା ଶ୍ୟାମବନ୍ଧୁ ଚମତ୍କୃତ ହୋଇଥିଲେ । ୧୪ ବର୍ଷ ବୟସ ବେଳକୁ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ଗଣିତ ଜ୍ୟୋତିଷ ଚର୍ଚ୍ଚା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଣୀତ ସଦ୍ଧାନ୍ତ ଶିରୋମଣି, ସୂର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରଭୃତି ପାଠକରି ଗଣିତ ଜ୍ୟୋତିଷର ନିଗୁଢ଼ ତତ୍ତ୍ୱଗୁଡ଼ିକୁ ଆୟତ୍ତ କଲେ । ପନ୍ଦର ବର୍ଷ ବୟସ ବେଳକୁ ସେ ନକ୍ଷତ୍ର ଗଣନାର ସୂତ୍ର ଗୁଡ଼ିକୁ ଆୟତ୍ତ କରି ସାରିଥିଲେ । ଏଥିଯୋଗୁଁ ପୂର୍ବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଥିବା ତ୍ରୁଟିଗୁଡ଼ିକୁ ସୁଧାରିବାରେ ତାଙ୍କୁ କୌଣସି ଅସୁବିଧା ହେଲାନାହିଁ । ବେଳେବେଳେ ନିର୍ଭୁଲ ଗଣନା ପାଇଁ ସେ ଗୃହ ଚାଳରେ କଣାକରି ସେ ଦିବସରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ କିରଣ ଓ ରାତ୍ରିରେ ଚନ୍ଦ୍ରକିରଣ ପାତ କରାଉଥିଲେ । ଏହା ତାଙ୍କ ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କର ଗତିବିଧି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ସହାୟତା କରୁଥିଲା । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ଏକ ମାନଯନ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ବାଉଁଶ କାଠିରେ ନିର୍ମିତ ଏହି ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ପର୍ବତହହ ଓ ବୃକ୍ଷାଦିର ଉଚ୍ଚତା ଓ ଦୂରତ୍ୱ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ସହଜସାଧ୍ୟ ହେଲା । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦମାନେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ସ୍ଥିର ବୋଲି ଦେଇଥିବା ମତାମତକୁ ସେ ଗ୍ରହଣ କରି ନଥିେ । ତାଙ୍କ ମତର ପୃଥିବୀ ଭ୍ରବଣ କରୁଥିବା ବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ସ୍ଥିର ରହିଛି । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ବାଉଁଶ କାଠିହର ଗୋଳଯନ୍ତ୍ର ଓ ଉଲମ୍ବୀ ଚକ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରର ନିର୍ଭୁଲ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲା । ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ସାଧାରଣ ଦୂରତାର ୧୫୪ ଗୁଣ ଦୂରରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ସ୍ଥାନ ବୋଲି ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ।
ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ବାଇଶି ବର୍ଷ ବୟସରେ ସୀତା ଦେବୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀବନ ସୁଖମୟ ଥିଲା ।
ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନିଜ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ସାଧନଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନରାଶିହକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦର୍ପଣ ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ଯାଇଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘ କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ କାଳ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ ପରେ ସେ ଏଇ ସଫଳତା ହାସଲ କରିଥିଲେ । ରେଭେନ୍‌ସା କଲେଜର ବିଜ୍ଞାନ ଅଧ୍ୟାପକ ଯୋଗେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ରାୟ ଜଣେ ଗୁଣୀ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ । ସେ ପ୍ରଥମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦର୍ପଣ ପଢ଼ି ବିଶାଳ ଜ୍ଞାନ ଭଣ୍ଡାରର ପରିଚୟ ପାଇଲେ । ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ଏ ବିଷୟ ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ପରେ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ଗବେଷଣାଲବ୍ଧ ତଥ୍ୟ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସି ପାରିଲା । ତତ୍କାଳୀନ ମଞ୍ଜୁଷାର ରାଜା ଜଗନ୍ନାଥ ରାଜମଣି ଦେଓ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ପରିଚୟ ପାଇ ତାଙ୍କୁ ନିଜ ରାଜ୍ୟକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ । ସେଠାରେ ସେ ମହେନ୍ଦ୍ର ପର୍ବତର ଉଚ୍ଚତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଚମତ୍କୃତ କରିଥିଲେ । କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ ଏବଂ ଉତ୍କଳଗୌରବ ମଧୁସୂଦନ ମଧ୍ୟ ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କର ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶଂସକ ଥିଲେ ।
କ୍ରମେ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ସୁନାମ ଇଂରେଜ ଉଚ୍ଚକର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ôଚଲା । ସେତେବେଳେ କୁକ୍ ସାହେବ କଟକର କମିଶନର୍ ହୋଇ ଆସିଥାଆନ୍ତି । ସେ ଜଣେ ଗୁଣୀ ଲୋକ ଥିଲେ । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ପ୍ରଶଂସାରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ ସେ ତାଙ୍କୁ ଡକାଇ ପଠାଇଲେ । ଅନେକ ଆଲୋଚନା ପରେ ସାହେବ ଦୂରରେ ଥିବା ସପ୍ତଶଯ୍ୟ ପାହାହଡ଼ର ଦୂରତା ଗଣନା କରି କହିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ସାମନ୍ତ ନିଜ ବାଉଁଶ ନଳୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାହାଡ଼କୁ ଚାହିଁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ଦେଇଦେଲେ । ଏଥିରେ ପ୍ରୀତ ହୋଇ ସାହେବ ଏଭଳି ମହାନ୍ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ଉପାଧି ଦେବାପାଇଁ ସରକାରଙ୍କୁ ସୁପାରିଶ କଲେ । ବାରବାଟୀଗଡ଼ଠାରେ ଏକ ସଭାରେ ତାଙ୍କୁ ଉପାଧି ଦେବାପାଇଁ ସ୍ଥିର ହେଲା । କିନ୍ତୁ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ରାଜା ନଟବର ସିଂହ ଏଥିରେ ଖୁସି ନଥିଲେ । ତେଣୁ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ଉପାଧି ଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ଠିକ୍ ସମୟରେ କଟକରେ ପହଞ୍ôଚ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଏଥିରେ କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତ ହୋଇ ବ୍ରିଟିଶ୍ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ରାଜାଙ୍କ ନାମରେ ୱାରେଣ୍ଟ ଜାରି କଲେ । କିନ୍ତୁ ସାମନ୍ତଙ୍କ ଅନୁରାଧରେ ରାଜାଙ୍କ ଉପରୁ ଗିରଫ ପରୱାନା ପ୍ରତ୍ୟାହୃତ ହେଲା । ସାହେବ ପୁଣି ସଭା ଡକାଇ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କୁ ମହୋପାଧ୍ୟାୟ ଉପାଧିରେ ଭୂଷିତ କଲେ । କେବଳ ସେତିକି ନୁହେଁ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ମାସିକ ୫୦ ଟଙ୍କା ବୃତ୍ତି ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ମଞ୍ଜୁର କରାଯାଇଥିଲା ।
ଉତ୍କଳମାତାର ଏକ କୃତୀ ସନ୍ତାନଙ୍କର ୧୯୦୪ ମସିହା ଜ୍ୟେଷ୍ଠମାସ କୃଷ୍ଣପକ୍ଷ ଦ୍ୱାଦଶୀ ଦିନ ମହାପ୍ରୟାଣ ହୋଇଥିଲା ।
ଗୁଣୀ ଲୋକର ଆଦର ଯୁଗେଯୁଗେ ରହିଛି । ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ଭଳି ଜ୍ଞାନୀ ଓ ପଣ୍ଡିତ ବ୍ୟକ୍ତି ଓଡ଼ିଶାରେ ଖୁବ୍ କମ୍ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । ପଙ୍କରୁ ପଦ୍ମର ସୃଷ୍ଟି ଭଳି ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ଭଳି ବଣ ପାହାଡ଼ ଘେରା ଅନ୍ଧାରୀ ମୂଲକରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରି ସେ ନିଜର ଜ୍ଞାନାଲୋକ ବଳରେ ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶାକୁ ଉଦ୍‌ଭାସିତ କରିଥିଲେ । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କର ମର ଦେହ ମାଟିରେ ମିଶି ଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦର୍ପଣ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନ ଜଗତର ଏକ ଅମୂଲ୍ୟ ସମ୍ପଦ ରୂପେ ଯୁଗଯୁଗ ପାଇଁ ଆଦୃତ ହୋଉଥିବ । ସେଥିପାଇଁ କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ ଲେଖିଥିଲେ –
“ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦର୍ପଣ ହେବ ନାହିଁ ଲୟ । ନର ଦେହେ ଥିବ ଯାବତ ହୃଦୟ ।”