ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଓ ଶ୍ରୀପତିତପାବନ

ଅବତାରୀ ପୁରୁଷ ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣ ରୂପରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରାଯାଇଛି । ମତ୍ସ୍ୟ ଅବତାର ଗ୍ରହଣ କରି ବେଦର ପାବନ, କୂର୍ମ ଅବତାରରେ କୂର୍ମନିଧିପାବନ, ବରାହ ଅବତାରରେ ଧରଣୀର ପାବନ, ନୃସିଂହ ଅବତାରରେ ଭକ୍ତର ପାବନ, ବାମନ ଅବତାରର ଚୈତ୍ୟର ପାବନ, ପର୍ଶୁରାମ ଅବତାରରେ ତାପର ପାବନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଅବତାରରେ ମ୍ଳେଚ୍ଛମାନଙ୍କ ପାବନ ପାଇଁ ଜଗନ୍ନାଥ ଆଜି ରତ୍ନସିଂହାସନରେ କଳ୍‌କୀ ବିଗ୍ରହ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ଏଥିରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ ସୃଷ୍ଟିର ପ୍ରାରମ୍ଭରୁ ପତିତମାନଙ୍କୁ ସେ ସକଳ ପାବନର ଅଧିକାରୀ । ଶବରରାଜ ପତିତ ବିଶ୍ୱାବସୁଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଭଗବତ୍ ଦର୍ଶନରୁ ବଞ୍ôଚତ ହୋଇ ନିଜକୁ ପତିତ ମନେ କରୁଥିବା ବିଦ୍ୟାପତଙ୍କୁ ପାବକତ୍ୱ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।
ଭକ୍ତ ନିଜକୁ ପାପୀ, ଅସହାୟ, ଅପବିତ୍ର, ଅଜ୍ଞାନୀ ମନେକରି ସେହି ଦାରୁବିଗ୍ରହଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜକୁ ସମର୍ପଣ କରି ଦେଇଥଶଏ । ପ୍ରଭୁଙ୍କ ନିକଟରେ କେହି ଅପବିତ୍ର ପତିତ ନୁହନ୍ତି । ପ୍ରଭୁ ପାବନ ଅବତାରରେ ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକରୁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକକୁ ନିପତିତ ହୋଇଛନ୍ତି – \”ଧର୍ମ ସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥାୟ ସମ୍ଭବାମି ଯୁଗେ ଯୁଗେ\’ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ।
ଯର୍ଜୁର୍ବଦ ସଂହିତାରେ ଆର୍ଯ୍ୟ ବିରୋଧୀ କିରାତ, ଶବର, ଭିଲ ପ୍ରଭୃତି ଆର୍ଯ୍ୟବିରୋଧୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ଜଗନ୍ନାଥ ବହୁ କାଳରୁ ଏହି ପତିତ ଉପାସ୍ୟ ଦେବତା ରୂପେ ପୂଜିତ ହେଉଥିଲେ । ଉଡ୍ରଖଣ୍ଡରେ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପୂଜିତ ଶବରୀନାରାୟଣ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଦାରୁଦେବତା ଜଗନ୍ନାଥ ବିଗ୍ରହରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରର ପାବନ ପୀଠରେ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ଭକ୍ତ ଯେତିକି ପୁଣ୍ୟ ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ, ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ପତିତପାବନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ଭକ୍ତ ସେହି ଅକ୍ଷୟ ପୁଣ୍ୟର ଅଧିକାରୀ ହୁଏ । ସିଂହଦ୍ୱାରର ଉତ୍ତର ବାରଣ୍ଡାରେ ପୂର୍ବାଭିମୁଖୀ ଏହି ପତିତପାବନ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ବିଗ୍ରହ । ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ – ଯଦି ଏହି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ବିଗ୍ରହ ବା ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ସ୍ୱୟଂଭୁ ପ୍ରତିନିଧି, ଯଦି ସେ ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିନିଧି, ତେବେ ସିଂହଦ୍ୱାରର ପ୍ରବେଶ ପଥରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ କାହିଁକି? ସିଂହଦ୍ୱାର ସମ୍ମୁଖରେ ଅରୁଣସ୍ତମ୍ଭ । ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ଗରୁଡ଼ କରପତ୍ର ଯୋଡ଼ି ପତିତପାବନଭ୍‌କୁ ପ୍ରଣତି ଜଣାଉଛନ୍ତି ଯେପରିକି ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟରେ ଗରୁଡ଼ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ ଗରୁଡ଼ ରତ୍ନସିଂହାସନ ଉପରିସ୍ଥ – କାରଣ ବର୍ଷକୁ ଥରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ରତ୍ନସିଂହାସନ ଉପରୁ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଛୁଆଁ ଅଛୁଆଁ ଜାତିଧର୍ମ ନର୍ବିଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ କୋଳକରି ଦର୍ଶନ କରିବାର ସୌଭାଗ୍ୟ ଲାଭକରନ୍ତି । ସିଂହଦ୍ୱାରରେ ଉତ୍ତର ବାରଣ୍ଡାରେ ପୂର୍ବାଭିମୁଖୀ ଏହି ପତିତପାବନ ବିଗ୍ରହ ସବୁ ସମୟରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରନ୍ତି । ଏପରିକି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ରତ୍ନସିଂହାସନାଧିଷ୍ଠିତ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅନୁସୃତ ସମସ୍ତ ରୀତି, ନୀତି ପୂଜାପାର୍ବଣ ପତିତପାବନଭ୍‌କ ନିକଟରେ ଆଚରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏପରିିକି ସ୍ନାନ ଯାତ୍ରାରେ ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କର ଅନବଶର ବିଧି ପତିତପାବନଙ୍କ ନିକଟରେ ମଧ୍ୟ ପାଳିତ ହୁଏ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଏ ପତିତପାବନ ବିଗ୍ରହଙ୍କର ସ୍ଥାପନା କିଏ ଏବଂ କେବେ କରିଥିଲେ?
ମାଦଳାପାଞ୍ଜିର ବିବରଣୀ ଅନୁସାରେ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ଖ୍ରୀ ୧୪୪୮ରେ ମନ୍ଦିରର ବାହାର ବେଢ଼ା ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଭୋଇବଂଶ ରାଜା ଦ୍ୱିତୀୟ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଦେବ ଏହାକୁ ସ୍ଥାପନ କରିଥିବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ମାଦଳାପାଞ୍ଜିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବାରୁ ଏହା ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । କେହି କେହି ମତବ୍ୟକ୍ତ କରନ୍ତି ଯେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭୋଗମଣ୍ଡପ ଦ୍ୱାର ସମ୍ମୁଖରେ ଏକ ବୌଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତିର ସାଦୃଶ୍ୟ ପତିତାପବନ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ରହିଥିବାରୁ ଏହି ବୌଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତିକୁ ପ୍ରଥମ ପତିତପାବନ ମୂର୍ତ୍ତି ବୋଳି ମତ ଦିଅନ୍ତି ।
ସିଂହଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟସ୍ଥିତ ପତିତପାବନ ମୂର୍ତ୍ତି ଯେ ସର୍ବପ୍ରଥମ । ପ୍ରାଚୀନ ମୌଳିକ ବିଗ୍ରହ – ଏଥିରେ ଦ୍ୱିମତ ନାହିଁ, କାରଣ ଏହା ମାଦଳାପାଞ୍ଜି ବିବରଣ । ଇତିହାସ ମତାନୁସାରେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଭୋଇବଂଶର ୨ୟ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଦେବ ନବାବ ସୁଜାଖାଁଙ୍କ କନ୍ୟା ବିବି ରେଜିୟାଙ୍କୁ ବିବାହ କରି ଇସଲାମ ଧର୍ମରେ ଧର୍ମାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ନିଜକୁ ହାଫିଜକାଦର ବେଗ୍ ନାମରେ ପରିଚିତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ମନ୍ଦିର ପ୍ରବେଶ ନିଷିଦ୍ଧ ଥିଲା । ସେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ସେବା ଓ ଦର୍ଶନ ପାଇଁ ସିଂହଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟ ପତିତପାବନ ମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରି ଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ପୁରୀ ରାଜବଂଶର ରାଣୀ ସୂର୍ଯ୍ୟମରି ପାଟ୍ଟମହାଦେଈ ରାଜା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେବା ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ ଆବେଦନ କରିଥିଲେ ସେଥିରେ ମଧ୍ୟ ହାଫିଜକାଦର ବେଗ୍‌ଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିଲା ।
ଅନ୍ୟ ଐତିହାସିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଖ୍ରୀ ୧୭୩୮ରେ ୨ୟ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦେବ ମୁର୍ଶିଦକୁଲିଖାଁଙ୍କ କନ୍ୟା ବିବି ରେଜିୟାଭ୍‌କ ସହିତ ଅବୈଧ ପ୍ରଣୟ ସୂତ୍ରରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ପାଣିଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଓ କଟକର ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗରେ କିଛିକାଳ ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ସେ ନିଜର ଦୁଷ୍କର୍ମ ପାଇଁ ଅନୁତାପ ଅନଳରେ ଦଗ୍‌ଧିଭୂତ ହୋଇ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପଦାରବିନ୍ଦରେ କ୍ଷମାପ୍ରାର୍ଥୀ ହେଲେ ସେ ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କର ପତ୍ନୀଙ୍କ ସହ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରବେଶ କରିବା ପାଇଁ ଯାଇଥିଷଲ, ସେତେବେଳେ ଏହି ପତିତରାଜାଙ୍କୁ ମନ୍ଦିର ପ୍ରବେଶ ଅଧିକାର ମିଳି ନଥିଲା । ଫଳତଃ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନାଭିଳାଷୀ ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦେବ ଦୁଃଖ ଓ ନୈରାଶ୍ୟରେ ଭାଂଗି ପଡ଼ିଥିଲେ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ସ୍ୱରୂପ ପତିତପାବନଙ୍କୁ ସିଂହଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟରେ ପ୍ରତି୍େ‌ଠିତ କରାଇ ତାଙ୍କର ଦର୍ଶନ ସେବା କରିଥିଲେ ।
ଦାର୍ଢ଼୍ୟତା ଭକ୍ତି ପୁରାଣ ବର୍ଣ୍ଣନାନୁସାରେ ଭକ୍ତ ସାଲବେଗ ଜାତିରେ ଯବନ ଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ମନ୍ଦିର ପ୍ରବେଶ ଅଧକାର ମିଳି ନଥିଲା । ସେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଲାହଭରୁ ବଞ୍ôଚତ ହୋଇ ସିଂହଦ୍ୱାର ସମ୍ମୁଖରେ କତାଙ୍କର ଭକ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଆକୁଳ ନିବେଦନ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଜଣାଇଥିଲେ । ଏଥିରେ ସ୍ୱୟଂ ଜଗନ୍ନାଥ ରତ୍ନସିଂହାସନରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସି ସିଂହଦ୍ୱର ସମ୍ମୁଖରେ ତାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଇଥିଲେ । ଏଥିରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ ସାଲବେଗଙ୍କ ପରି ଅଗଣିତ ପତିତ ଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଦର୍ଶନ ଅଭିଳାଷ ଚରିତାର୍ଥ କରିବା ପାଇଁ ଏଠାରେ ପତିତପାବନ ବିଗ୍ରହ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ଭକ୍ତ ସାଲବେଗ ପତିତମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ \”ପତିତପାବନ ଅଷ୍ଟକମ୍‌\’ ଜଣାଣ ରଚନା କରି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ପତିତପାବନର ମହାନ୍ ଦ୍ୟୋତକ ଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।
ଗୌଡ଼ିୟ ବୈଷ୍ଣବ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ମନ୍ଦିର ପ୍ରବେଶ କାଳରେ ଶ୍ରୀପତିତପାବନ ବିଗ୍ରହଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଲାଭକରି ପ୍ରଥମରୁ ହିଁ ଭାବବିହ୍ୱଳିତ ହୋଇଥିଲେ । ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ଖୁବ୍ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ପୁରାଣ ଓ ଭକ୍ତି ସଂଗୀତରେ ପତିତପାବନଙ୍କ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବହୁଳ ଭାବରେ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଛି । ସେସବୁ କବିଙ୍କର ପତିତପାବନଙ୍କ ନିକଟରେ ଜଗନ୍ନାଥତତ୍ତ୍ୱ ଆରୋପ କରି ତାଙ୍କର ମହିମା ଗାନ କରିଛନ୍ତି । ଏଣୁ ଯେ ଜଗନ୍ନାଥ, ସେ ପତିତପାବନ – ଏହି ଭାବରେ ଭକ୍ତର ହୃଦୟ ସିଂହାସନରେ ଅଧିରୂଢ଼ ।
ସ୍ୱୟଂ ଗଜପତି ମହାରାଜ ପୁରୁଷୋହତ୍ତମ ଦେବ ତାଙ୍କର \”ମୁକ୍ତି ଚିନ୍ତାମଣି\’ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ପତିତପାବନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିନମ୍ର ଭକ୍ତି ଜଣାଇଛନ୍ତି ।
“ହେ ପତିତପାବନ! ମୁଁ ପତିତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପତିତ । ତୁମେ ପତିତ ଲୋକମାନଙ୍କର ପାତକହାରୀ । ହେ ପ୍ରଭୁ! ମୋ ହୃଦୟରେ ନିଶ୍ଚଳ ଭକ୍ତି ଦେଇ ତୁମଠାରେ ଶରଣ ଯିବାପାଇଁ ବାଟ ବତାଅ ।”
ସନ୍ଥକବି ତୁଳସୀ ଦାସ ଗୋସ୍ୱାମୀ ତାଙ୍କର ଶ୍ରୀରାମ ଚରିତ ମାନସରେ ଲେଖିଛନ୍ତି –
ଦାସୁ ପତିତପାବନ ବଡ଼ ବାନା । ଗାବ ହିଂ କବି ଶ୍ରୁତି ସନ୍ଥ ପୁରାନା ।
ଏ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାସଦିଆ ବାଉରୀଠାରୁ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଶ୍ରୀୟା ଚଣ୍ଡାଳୁଣୀଠାରୁ ରାଜାରାଣୀ ଗୁଣ୍ଡିଚାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଭକ୍ତ ସାଲବେଗଙ୍କଠାରୁ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ସମାନ । ରଥଯାତ୍ରା ସାମ୍ୟବାଦ ନୀତିରେ ଏକ ଜ୍ୱଳନ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । ଏହାକୁ ପତିତପାବନ ବାନା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ସମୁଦ୍ରର ଯେପରି କ୍ଷୟବୃଦ୍ଧି ନଥାଏ, ଆକାଶର ଯେପରି ଆଦି ଅନ୍ତ ନଥାଏ । ବାୟୁର ଯେପରି ଦିଗବିଦିଗ ନଥାଏ ଠିକ୍ ସେହିପରି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଆରମ୍ଭ କିମ୍ବା ଉପକ୍ରମ ନାହିଁ ଏବଂ ଶେଷ କିମ୍ବା ଉପସଂହାର ନାହିଁ ।
ମହାପ୍ରସାଦ ସେବାରେ ଛୁଆଁଅଛୁଆଁ ବାରଣ ନାହିଁ । ଏକାଠି ମହାପ୍ରସାଦ ସେବନ ଦ୍ୱାରା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବନ୍ଧୁତା ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଫଳରେ ସମାଜରୁ ଘୃଣା, ବିଦ୍ୱେଷ, ବିଭେଦ ଦୂର କରି ସାମ୍ୟମୈତ୍ରୀର ବାଣୀ ପ୍ରଚାର କରେ । ଜାତିପ୍ରଥା ନଥିବାରୁ ପୂଜାକର୍ମ ବ୍ରାହ୍ମଣ କରେ । ଠାକୁରଙ୍କ ସେବାପୂଜା ଆର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣ କରିବା କରିବା ସଂଗେସଂଗେ ଦୟିତା ମଧ୍ୟ କରେ ।
ଏଠାରେ ସମନ୍ୱୟର ମହାନ୍ ପ୍ରତୀକ ଜଗନ୍ନାଥଧର୍ମୀ ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କର କୈବଲ୍ୟର ଅଧିକାରୀ । ସମସ୍ତଙ୍କୁ ପାବକତ୍ୱର ସ୍ପର୍ଶରେ ପବିତ୍ର କରି ସେ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ପତିତପାବନ ବାନା ଉଡ଼ାଉଛନ୍ତି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ପତିତପାବନ ବିଶ୍ୱର ପାଳନକର୍ତ୍ତା । ସେହି ପତିତପାବନଭ୍‌କୁ ଦର୍ଶନ କରି ବିଶ୍ୱର ପତିତ ମାନବ ଭକ୍ତ ଭାବ ବିହ୍ୱଳିତ ପ୍ରାଣରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନ ପୂର୍ବରୁ ସିଂହଦ୍ୱର ମୁହଁରେ ପୂର୍ବାଭିମୁଖୀ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ପତିତପାବନ ଦେବଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ଧନ୍ୟ ହୁଏ ଭକ୍ତ ।