ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ଉତ୍ସବ ଭିତରେ ପୂର୍ବର ରଥଯାତ୍ରା ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉତ୍ସବ । ଲୋକ ସମାଗମ ଓ ପବିତ୍ରତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତ କାହିଁକି ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀୋର ମଧ୍ୟ ଅଦ୍ୱିତୀୟ କହିଲେ ଚଳେ । ଏକ ବାର୍ଷିକ ଉତ୍ସବରେ ଭାରତର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସ୍ଥାନରେ ପୁରୀ ଭଳି ଭାରତର ସବୁ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଲକ୍ଷାଧିକ ଲୋକ ଖୁବ୍ କମ୍ ସମବେତ ହୁଅନ୍ତି । ରଥଯାତ୍ରା କହିଲେ ହିନ୍ଦୁ ଜଗତରେ ଓ ଭାରତ ବାହାରେ ପୁରୀର ରଥଯାତ୍ରାକୁ ହିଁ ବୁଝାଏ ।
ହିନ୍ଦୁ ଜଗତର ରଥର ବ୍ୟବହାର ବହୁକାଳରୁ ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି । ବୈଦିକ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ରଥର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ।
ଏଠାରେ ଶରୀରକୁ ରଥ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି । ରଥର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଉପନିଷଦର ସମୟ ବା ପ୍ରାୟ ୫୦୦୦ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ନଥିଲେ ଏହି ଉପନିଷଦରେ ଏହାର ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇନଥାନ୍ତା ।
ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ସପ୍ତାଶ୍ୱ ରଥ ଥିବା କଥା ବହୁ ପ୍ରାଚୀନ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଲେଖାଅଛି ।
\
ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଓ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ରଥ ଥିବାର ମଧ୍ୟ ଜଣାଯାଏ । ଏସବୁ ବୌଦ୍ଧ ବା ଜୈନ ଯୁଗର ବହୁ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ବିଷୟ । ତା\’ଛଡ଼ା ରାମାୟଣ, ମହାଭାରତ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଚୀନ ଇତିହାସ ଓ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ରଥର ବର୍ଣ୍ଣନା ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ଦେଖାଯାଏ । କୃଷ୍ଣଙ୍କ ରଥର ନାମ ନନ୍ଦିଘୋଷ, ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ରଥର ନାମ ଦର୍ପଦଳନ, ବଳରାମଙ୍କ ରଥର ନାମ ତାଳଧ୍ୱଜ । ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ବିମାନର ବର୍ଣ୍ଣନା ବହୁ ପୁରାଣରେ ଅଛି ।
ଦେବତାମାନେ ଓ ରାଜାମାନେ ପୂର୍ବେ ରଥର ବ୍ୟବହାର କରୁଥିଲେ । ଯୁଦ୍ଧରେ ରଥର ଆବଶ୍ୟକତା ବିଶେଷ ପରିମାଣରେ ରହୁଥିଲା । ସାଧାରଣ ଯାତାୟତ କରିବା ପାଇଁ ରାଜାମାନେ ରଥ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିଲେ ।
ଓଡ଼ିଶାରେ କୋଣାର୍କର ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର ରଥ ଆକାରରେ ଗଠିତ । ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟର ହାମ୍ପି (ପ୍ରାଚୀନ ବିଜୟନଗର)ଠାରେ ରଥ ଆକାରରେ ଏକ ମନ୍ଦିର ଅଛି ।
ପୁରୀରେ ରଥଯାତ୍ରା ନଅଦିନ ହୁଏ । ବଡ଼ ଦେଉଳରୁ ବଳଭଦ୍ର ସୁଭଦ୍ରା, ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ସୁଦର୍ଶନଙ୍କୁ ତିନି ରଥରେ ବସାଇ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରକୁ ନେଇ ସେଠାରୁ ପୁଣି ଏକ ସପ୍ତାହ ପରେ ସେହି ରଥରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଅଣାଯାଏ ।
ଗୁଣ୍ଡିଚାଘର ବା ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ବଡ଼ଦେଉଳଠାରୁ ଉତ୍ତରକୁ ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ ମାଇଲ ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ବଡ଼ଦେଉଳଠାରୁ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡ ସିଂହଦ୍ୱାରରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରଠାରେ ଶେଷ ହୋଇଛି । ଏହି ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରକୁ ମହାବେଦୀ, ଯଜ୍ଞମଣ୍ଡପ, ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଜନକପୁରୀ, ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ଏହିଠାରେ ବେଦୀ ନିର୍ମାଣ କରି ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞ କରିଥିଲେ ବୋଲି ଏହାର ନାମ ମହାବେଦୀ, ଏହି କାରଣରୁ ଏହାର ଅନ୍ୟ ନାମ ଯଜ୍ଞମଣ୍ଡପ । ଏହି ବେଦୀ ଉପରେ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ପାଞ୍ଚଶତ ବର୍ଷ ଯାବତ ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରୀତ୍ୟର୍ଥେ ଆହୁରତି ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଠାକୁରମାନଙ୍କର ଏଠାରେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଏହାର ନାମ ଜନ୍ମପୁରୀ. ଜନକପୁର ବା ଜନକପୁରୀ ମଧ୍ୟ । ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ମହାରାଜ ପ୍ରଥମେ ନୃସିଂହଙ୍କୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ପରେ ଯଜ୍ଞ କରିଥିବାରୁ ଗୁଣ୍ଡିଚାମନ୍ଦିର ଓ ତତ୍ନିକଟସ୍ଥ ନୃସିଂହ ମନ୍ଦିର ନୃସିଂହ କ୍ଷେତ୍ର ନାମରେ ମଧ୍ୟ ପରିଚିତ ।
“ଏହି ଦିବସରେ ସଭଦ୍ରା ଓ ବଳରାମଙ୍କ ସହ ମୋତେ ରଥରେ ବସାଇ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ପ୍ରୀତ କରି ଓ ରଥଯାତ୍ରା ରୂପ ମହୋତ୍ସବ ସମ୍ପାଦନ କରି, ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ମୁଁ ପୂର୍ବେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଛି ଓ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ତୁମର ସହସ୍ରେ ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞର ବେଦୀ ବିଦ୍ୟମାନ, ସେହି ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପକୁ ଆମକୁ ନେଇଯିବ । ଏହା ମୋହର ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ବୋଲି ଶାଶ୍ୱତ ପ୍ରୀତିପଦ । ଏହି ସ୍ଥାନରେ ମୁଁ ବହୁଦିନ ଅଧିଷ୍ଠିତ ଥିଲି । ତେଣୁ ସେଠାରେ ମୋର ଅସୀମ ପ୍ରୀତି ରହିଛି ।” (ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣ)
ଏ ଗୁଣ୍ଡିଚାମଣ୍ଡପ ଆଦିଦେବତା ନୃସିଂହଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ର ଥିବାରୁ ଭଗବାନ ଏହି ସ୍ଥାନକୁ ନୃସିଂହକ୍ଷେତ୍ର ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି ।
“ତୁମଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏହି ମନ୍ଦିର ଓ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଅନୁରୋଧ ଯୋଗୁ ଏହି ନୀଳାଚଳ ଯେପରି ପରମ ପ୍ରୀତିପଦ ସ୍ଥାନ, ତୁମର ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞର ମହାବେଦୀ ନୃସିଂହକ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟ ମୋର ସେହିପରି ପ୍ରୀତିପଦ ସ୍ଥାନ ଜାଣିବ ।” (ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣ)
ଭଗବାନ ଜନ୍ମସ୍ଥାନକୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଯିବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ଭକ୍ତ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ସରୋବର କୂଳରେ ଏକ ସପ୍ତାହ ନିବାସ କରିବେ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ।
“ହେ ରାଜା, ମୁଁ ସେଠାକୁ ନବଦିନ ଗମନ କରିବି । ପୁଣି ସେଠାରୁ ଫେରିବି । ସେଠାରେ ନିଖିଳତୀର୍ଥମୟ ତୁମର ଯେଉଁ ସରୋବର (ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ସରୋବର) ଅଛି, ତୁମ ପ୍ରତି ଅନୁଗ୍ରହ ଦେଖାଇବାକୁ ସେହି ସରସୀ କୂଳରେ “ମୁଁ ଏକସପ୍ତାହ ଅଧିଷ୍ଠାନ କରିବି ।” (ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣ)
ନୀଳଗିରିସ୍ଥିତ ଦେବାଳୟରୁ ନବଦିବସ ସକାଶେ ବହିର୍ଗତ ହୋଇ ପରମପବିତ୍ର ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞସମ୍ଭୂତ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ସରୋବର କୂଳସ୍ଥ ନୃସିଂହକ୍ଷେତ୍ରାନ୍ତର୍ଗତ ସ୍ୱ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ମହାବେଦୀରେ ଭଗବାନଙ୍କର ଏକ ସପ୍ତାହ ଅଧିଷ୍ଠାନ ହିଁ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ।
ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ନାମ ନବଦିନ ଯାତ୍ରା, ମହାବେଦୀ ଯାତ୍ରା, ଦଶାବତାର ଯାତ୍ରା – ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟା ଦିନ ମନ୍ଦିର ତ୍ୟାଗ, ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ସାତଦିନ ଅବସ୍ଥାନ, ନବମ ଦିନ ମନ୍ଦିରକୁ ବାହୁଡ଼ା – ଏହି ନବଦିନବ୍ୟାପୀ ଯାତ୍ରାକୁ ନବଦିନଯାତ୍ରା ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି ।
ଜଗନ୍ନାଥ ମହାବେଦୀରେ ଏକ ସପ୍ତାହ ଅବସ୍ଥାନ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହି ଯାତ୍ରାର ଆଦେଶ ଦେଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ମହାବେଦୀ ଯାତ୍ରା ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି ।
ମହାବେଦୀ ବା ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ପୀଠ ଉପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦଶାବତାର ବେଶ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପୁରାଣକାରମାନେ ଏହି ରଥଯାତ୍ରାକୁ ଦଶାବତାର ଯାତ୍ରା ବୋଲି କହନ୍ତି ।
ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣ ଅନ୍ତର୍ଗତ \”ଉତ୍କଳ ଖଣ୍ଡର\’ ୩୩ଶ ଅଧ୍ୟାୟଠାରୁ ୩୫ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରଥଯାତ୍ରାର ଯେଉଁ ବିବରଣୀ ଦିଆଯାଇଛି ତାର ସାରମର୍ମ ଏହିପରି – ବୈଶାଖ ଶୁକ୍ଳ ତୃତୀୟା ରୋହିଣୀନକ୍ଷତ୍ର ଦିନ ରାଜା ସଂକଳ୍ପ କରିବେ । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରଣ କରିବେ । କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷ \”ଅବିଦିତ\’ ଜଣେ ବା ତିନି ଜଣ ସୂତ୍ରଧରଙ୍କୁ ବନକୁ ଯିବାପାଇଁ ବସନ, ଭୂଷଣ ଦେଇ ବରଣ କରିବେ । ଯେଉଁ ବନରେ ଅତ୍ୟୁତ୍ତମ ତରୁ ବିଦ୍ୟମାନ ସେଠାକୁ ଯାଇ ରାଜା ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ଅଗ୍ନି ସ୍ଥାପନ କରିବେ । ଆଜ୍ୟଧାରାଯୁକ୍ତ ଅଷ୍ଟୋତ୍ତର ଶତ ଆହୁତି ଦେବେ । ପ୍ରତି ବୃକ୍ଷ ମୂଳରେ ଆଜ୍ୟଧରା ଦେବେ । ଦିଗପାଳମାନଙ୍କୁ ଯଥାଯଥ ବଳି ଦେବେ । କ୍ଷେତ୍ରପାଳମାନଙ୍କୁ ପଶୁବଳି ଦେବେ । ବୃକ୍ଷର ପ୍ରୀତି ପାଇଁ ଶହେ ଦୁଗ୍ଧାନ୍ନ ଆହୁତି ଦେବେ । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ପତଗଧ୍ୱଜ ଭଗବାନଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କରି କୁଠାର ଧରି ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ବୃକ୍ଷର ମୂଳକୁ ଅଳ୍ପ ଅଳ୍ପ କରି କାଟିବେ । ସେଠାରେ ମଙ୍ଗଳଧ୍ୱନି କରାଇବେ । ସୂତ୍ରଧରଙ୍କୁ ଗଛକଟା କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଯୁକ୍ତ କରି ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ସ୍ୱଗୃହକୁ ଫେରିବେ । ଯଦି ରଥ ନିର୍ମାଣ ଉପଯୁକ୍ତ କାଠ ସ୍ୱଗୃହ ନିକଟରେ ମିଳିବ ତାହାହେଲେ ବିଧାନ ଅନୁସାରେ କାଷ୍ଠସଂସ୍କାର କରିବେ ।
ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥର ଚକ୍ର ସଂଖ୍ୟା ୧୬ (ଷୋଳ), ବେଦୀ ଉପରୁ ରଥର ଉଚ୍ଚତା ୨୩ (ତେଇଶି) ହାତ, ଚାରୋଟି ତୋରଣ ହେବ । ଗରୁଡ଼ଧ୍ୱଜ ରକ୍ତଚନ୍ଦନ କାଠର ହେବ । ବଳଦେବଙ୍କ ରଥର ୧୪ (ଚଉଦ)ଟି ଚକ, ବେଦୀ ଉପରୁ ରଥର ଉଚ୍ଚତା ୨୨ (ବାଇଶି) ହାତ । ସୁଭଦ୍ରାଦେବୀଙ୍କ ରଥର ଚକ ସଂଖ୍ୟା ୧୨ (ବାର), ବେଦୀ ଉପରୁ ଉଚ୍ଚତା ୨୧ (ଏକୋଇଶି) ହାତ ।
ଆଗେ ବିଘ୍ନବିନାଶନ ପାଇଁ ବିଘ୍ନରାଜ ଗଣପତିଙ୍କର ଉତ୍ସବ କରି ପରେ ରଥ କରିବ ।
ଜଗନ୍ନାଥ ରଥର ଲୌହମୟ ସୁଦୃଢ଼ ଷୋଡ଼ଶ ଚକ୍ର, ଷୋଡ଼ଶ ଅରକାଠ ଓ ଅକ୍ଷ ଏବଂ କୁବର ଅତି ଦୃଢ଼ ହେବା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଏହା ଚାରିଆଡ଼େ ବିଚିତ୍ରଭାବେ ଗଠିତ କାଠ କୁଣ୍ଢେଇ କରିବ । ମଝିରେ ଏକ ଉଚ୍ଚ ବେଦୀ କରିବ । ଏହାର ଚାରିଟା ସୁନ୍ଦର ତୋରଣ ଓ ଚାରିଟା ସୁନ୍ଦର ଦୁଆର ହେବ । ନାନାପ୍ରକାର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟରେ ବିଭୂଷିତ କରିବ । ସୁନା ପଟାରେ ମଣ୍ଡିତ । ଉଚ୍ଚରେ ତେଇଶି ହାତ କରିବ । ବହୁତ ପତାକା ଖଞ୍ଜିବ । ରକ୍ତଚନ୍ଦନ କାଠରେ ତିଆରି ଗରୁଡ଼ଧ୍ୱଜ ବସାଇବ । ଏହି ଗରୁଡ଼ଙ୍କ ଦେହ ସ୍ଥୂଳ ଓ ନାସିକା ଦୀର୍ଘ, କାନରେ କୁଣ୍ଡଳ; ସର୍ବାଙ୍ଗ ଅଳଙ୍କାରରେ ମଣ୍ଡିବ । ଥଣ୍ଟରେ ଗୋଟିଏ ସାପ ଧରିଥିବ । ପକ୍ଷ ଦୁଇଟା ଏପରି ଭାବେ ତିଆରି ହୋଇଥିବ ଯେ ଦେଖିଲେ ଭାବିବ, ଯେପରି ଏହା ଉଡ଼ୁଛି । ବଳରାମଙ୍କର ଚଉଦ ଚକ ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କର ବାର ଚକରେ ରଥ ହେବ । ବଳରାମଙ୍କର ସପ୍ତଚ୍ଛଦମୟ ଲାଙ୍ଗଳଧ୍ୱଜ ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କର ପଦ୍ମଧ୍ୱଜ କାଠରେ ତିଆରି ହେବ । ଏହି ତିନି ରଥକୁ ଯଥାବିଧି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବ । ଆଷାଢ଼ ମାସ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ପ୍ରତିପଦା ଦିନ ରଥମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବ । ମନୁଷ୍ୟ, ପକ୍ଷୀ, ବିରାଡ଼ି, ନେଉଳ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଅଶୁଭ ପ୍ରାହଣୀ ଯେପରି ରଥ ଉପରେ ନ ଚଢ଼େ, ସେଥିପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବ । ଠାକୁରଙ୍କ ପହଣ୍ଡି ବିଜେ ବାଟ ପରିଷ୍କାର କରିବ । ଦୁଇପଟ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଫୁଲ, ଫଳ, ଗଛ ଓ ଲୁଗାଦ୍ୱାରା ସଜାଇବ । ଜଗନ୍ନାଥ ଦେବଙ୍କ ରଥ ଯିବା ବାଟରେ ପୁଷ୍ପବୃଷ୍ଟି ହେବାପାଇଁ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଫୁଲ ରହିବ । ଗାୟକ ଓ ନର୍ତ୍ତକୀମାନେ ଗୀତ ନୃତ୍ୟ କରିବେ । ବେଶ୍ୟାମାନେ ଛିଡ଼ା ହେବେ । ବାଦ୍ୟ ବାଜୁଥିବ, ବହୁତ ପତାକା ଉଡ଼ୁଥିବ । ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦର ଘୋଡ଼ା, ହାତୀ ସୁସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଛିଡ଼ା ହୋଇଥିବେ । ଆଷାଢ଼ ମାସ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ପୁଷ୍ୟା ନକ୍ଷତ୍ରଯୁକ୍ତ ଦ୍ୱିତୀୟା ଦିନ ଅରୁଣୋଦୟ ସମୟରେ ଭଗବାନଙ୍କୁ ପ୍ରଥମେ ଅର୍ଚ୍ଚନା କରିବ । ଖେଚଡ଼ି ଭୋଗ କରିବ । ତା\’ପରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିବ । ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପହଣ୍ଡି ବିଜେ କରାଇବ । ପହଣ୍ଡି ସମୟରେ ଗୀତ, ବାଦ୍ୟ, ପୁଷ୍ପବୃଷ୍ଟି, ନୃତ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ହେବ । ପ୍ରଥମେ ସୁଦର୍ଶନଙ୍କୁ ଆଣିବ । ପରେ ବଳରାମ, ତା\’ପରେ ସୁଭଦ୍ରା ଓ ଶେଷରେ ଜଗନ୍ନାଥ ପହଣ୍ଡି ବିଜେ ହେବେ । ଠାକୁରମାନଙ୍କୁ ରଥ ଉପରେ ବସାଇବ । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଶାକୁନ ସୂତ୍ର ପାଠ କରିବେ, ମଙ୍ଗଳଗାଥା ପାଠ, ଜୟୋଚ୍ଚାରଣ, କେହି କେହି \”ଜିତନ୍ତେ\’ ପ୍ରଭୃତି ମନ୍ତ୍ର ପାଠ କରିେ । ରଥରେ ବସ୍ତ୍ର ଓ ଅଳଙ୍କାରଦ୍ୱାରା ଠାକୁରମାନଙ୍କୁ ବିଭୂଷିତ କରି ପୂଜା କରିବ । ରଥ ଟଣାହେବା ସମୟରେ ବାଟରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ବାଟ ଚାଲିବା କ୍ଳେଶ ନିବାରଣ ପାଇଁ ପଞ୍ଚାମୃତ, ଫୁଲ ଓ କର୍ପୁର ମିଶ୍ରିତ ଶୀତଳ ଜଳଦ୍ୱାରା ଦର୍ପଣରେ ଠାକୁରମାନଙ୍କୁ ଅଭିଷେକ କରିବ । ଚନ୍ଦନ ଓ କର୍ପୂର ଦ୍ୱାରା ସର୍ବାଙ୍ଗଲାଗି କରିବ । ଚାମର ଓ ବିଞ୍ଚଣାଦ୍ୱାରା ଠାକୁରମାନଙ୍କୁ ବିଞ୍ôଚବ । ତା\’ପରେ ଠାକୁରମାନଙ୍କୁ ଶାକର, ପଣା, ପିଠା, ଖଜୁରୀ, ନଡ଼ିଆ, କଦଳୀ, ତାଳ ଓ ରୁଚିକର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଫଳ, ଆଖୁ, କ୍ଷୀରରେ ତିଆରି ହୋଇଥିବା ବହୁ ପ୍ରକାର ଖାଦ୍ୟବସ୍ତୁ ସୁବାସିତ ଶୀତଳ ଜଳ, କର୍ପୂର ଲବଙ୍ଗାଦି ପକ୍ୱ ତାମ୍ବୁଳଦ୍ୱାରା ପୂଜା କରିବ । ଉପରବେଳା ରଥଟଣା ହେବ । ଠାକୁରମାନେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପରେ ରଥ ପହଞ୍ôଚଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପରେ ବିଜେ କରାଇବ ।
ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ସରୋବର ତଟରେ ଭଗବାନ ସାତଦିନ ରହନ୍ତି । ଠାକୁରମାନେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପରେ ବିଜେ ହେବା ପରେ ପ୍ରତିଦିନ ନିଜନିଜ ଧ୍ୱଜସ୍ଥିତ ତିନିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ନାନାପ୍ରକାର ଉପଚାର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ନୃତ୍ୟଗୀତାଦିଦ୍ୱାରା ପୂଜା କରିବ । ପ୍ରତିଦିନ ଭୀଷଣ ଭୂତ ପ୍ରେତାଦି ଓ ଆକସ୍ମିକ ଦୁର୍ଘଟଣା ଦ୍ୱାରା ଯେପରି ରଥର କୌଣସି କ୍ଷତି ନ ହୁଏ, ସେଥିପାଇଁ ଦିଗ୍ପାଳମାନଭ୍କୁ ପାୟସାନ୍ନ ଯଥାବିଧି ବଳିଦେବ ଏବଂ ଭୂତ, ପ୍ରେତ ଓ ପିଶାଚମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରିୟ ବଳି ଦେବ । ରଥ ଉପରେ ଯେପରି କୌଣସି ଗ୍ରାମ୍ୟ ପଶୁ କିମ୍ବା ଅଶୁଭ ପକ୍ଷୀ ନ ଚଢ଼େ, ତା\’ର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବ । ଠାକୁରମାନେ ରଥ ଉପରେ ଥିବା ସମୟରେ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ପଡ଼ିଲେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ରଥର ଚାରିପଟେ ଓଳିଏ ଲେଖାଏଁ ଅନ୍ନ ବଳି ଦିଆଯାଏ । ଏହାକୁ ବଳିଭାତ କୁହାଯାଏ ।
ଅଷ୍ଟମଦିନ ତିନି ରଥକୁ ଦକ୍ଷିଣାଭିମୁଖ କରି ବସ୍ତ୍ର ମାଲ୍ୟ ପତାକା ଓ ଚାମର ଦ୍ୱାରା ସୁସଜ୍ଜିତ କରିବ । ଏହାକୁ ହେରାପଞ୍ଚମୀ, ଦକ୍ଷିଣମୂର୍ତ୍ତି ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ନବମୀ ତିିଥିରେ ସକାଳବେଳା ଠାକୁରମାନଙ୍କୁ ରଥରେ ବସାଇବ । ସିଂହଦ୍ୱାରକୁ ରଥ ଟାଣିନେବେ ।
ଯିବାଦିନ ଓ ଆସିବା ଦିନ ଛାଡ଼ି ଠାକୁରମାନେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପରେ ସାତଦିନ ରହିବେ । ଏହି ଦିନମାନଙ୍କରେ ଠାକୁରମାନେ ଦଶାବତାର ବେଶ ହେବେ ।
ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ବଡ଼ଦେଉଳର ଯାବତୀୟ ନୀତି ଚଳିବ । ମହାପ୍ରସାଦ ହେବ । ଠାକୁରମାନେ ଦଶାବତାର ବେଶ ହେବେ ।
ଏହି ରଥଯାତ୍ରାକୁ \”ନବଦିନାତ୍ମକ ଯାତ୍ରା\’ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ତିନୋଟି ଅଭ୍ଗ । ପ୍ରଥମ ଅଙ୍ଗ – ପୂର୍ବଯାତ୍ରା, ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଙ୍ଗ – ଗୁଣ୍ହିଚା ମଣ୍ଡପରେ ଅବସ୍ଥାନ ବା ଆଡ଼ପ, ତୃତୀୟ ଅଙ୍ଗ – ବାହୁଡ଼ା ଯାତ୍ରା ।
ଠାକୁରମାନେ ଗୁଣ୍ଡିଚାମଣ୍ଡପ ଉପରେ ଥିବା ସମୟରେ ବନଜାଗରଣ ବ୍ରତ ପାଳନ କଲେ ମହାପୁଣ୍ୟ ହୁଏ । ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟା ଦିନ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁ୍ନ ସରୋବରରେ ସ୍ନାନ ସାରି ନୃସିଂହଙ୍କଠାରେ ସଂକଳ୍ପ ବ୍ରତ ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ ହେ । ଏହାକୁ ମହାବେଦୀ ମହୋତ୍ସବ ବ୍ରତ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଅଷ୍ଟମ ଦିବସରେ ଶେଷହୁଏ ।
ମହାବେଦୀରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅବସ୍ଥିତିକୁ ମହାବେଦୀ ଯୋଗ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଅତି ପବିତ୍ର ସମୟ । ମଘାନକ୍ଷତ୍ରଯୁକ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ପଞ୍ଚମୀ ଦିନ ଶ୍ରାଦ୍ଧ କଲେ ପିତୃମାନେ ପରମ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରନ୍ତି । ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ପଞ୍ଚମୀ ତିଥି, ମଘା ନକ୍ଷତ୍ର, ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ମହାବେଦୀ ସମାଗମ – ଏ ତିନି ମହାବେଦୀ ଯୋଗର ତ୍ରିପାଦସ୍ୱରୂପ । ଏହା ସହିତ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ସରୋବର ମିଳିତ ହେଲେ ଚତୁଷ୍ପାଦ ଯୋଗ ହୁଏ । ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣଯୋଗ ଏବଂ ପିତୃମାନଙ୍କର ମୁକ୍ତିପ୍ରଦ ।
ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ପୁରୀ ଅନୁକରଣରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥାଯାତ୍ରା ହୁଏ । ତା\’ଛଡ଼ା ବିଭିନ୍ନ ଦେବଦେବୀମାନଙ୍କର ରଥଯାତ୍ରା ମଧ୍ୟ ହୁଏ । ରଥଯାତ୍ରାର ସମୟ ଉତ୍କଳଖଣ୍ଡରେ ଏହିପରି ଦିଆଯାଇଛି ।
“ଭକ୍ତ ରଥଯାତ୍ରା (ଗୁଣ୍ଡିଚା ମହୋତ୍ସବ)ର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କଲେ ମଧ୍ୟ ଲୋକ ନିଷ୍ପାପ ହେବ । ମାଘମାସ ଶୁକ୍ଳ ପଞ୍ଚମୀ ଓ ଚୈତ୍ର ଶୁକ୍ଳ ଅଷ୍ଟମୀ ଦିନ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାର ପ୍ରଶସ୍ତ ଦିନ । ପୁଷ୍ୟାନକ୍ଷତ୍ରଯୁକ୍ତ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀାରେ ଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରା ବିଶେଷ ମୋକ୍ଷଦା ।”
ବାହୁଡ଼ା ଗୁଣ୍ଡିଚା ସମୟରେ ଏକାଦଶୀଦିନ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ରଥ ଉପରେ ଶ୍ରୀଅଧରକୁ ପାଇବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଉଚ୍ଚଥିବା ତୁମ୍ବ ଭଳିଆ ତିନୋଟି ମାଟିହାଣ୍ଡିରେ ପୂଜାପଣ୍ଡାମାନେ ପଣା ରଖନ୍ତି, ପଞ୍ଚୋପଚାରରେ ପୂଜା କରନ୍ତି ଓ ପଣା ଭୋଗ କରନ୍ତି । ଏହାକୁ ଅଧର ପଣା କୁହାଯାଏ ।
ବାହୁଡ଼ା ଯାତ୍ରା – “ରଥଯାତ୍ରା ଦିନଠାରୁ ଠାକୁରମାନେ ରଥରୁ ଓହ୍ଲାଇବା ଯାଏ (ଠାକୁରମାନେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରେ ଥିବା ସମୟରେ) ତିନି ରଥରେ ଧ୍ୱଜପୂଜା ହୁଏ । ବାହୁଡ଼ା ରଥ ଟଣା ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ରଥ ବଡ଼ଶଙ୍ଖ ଯାଏ ଆସିଲା ପରେ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ରଥଟଣା ଆର୍ଭ ହୁଏ । ଏହାପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥ ଟଣା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ବାଟରେ ବାଟରେ ଠାକୁରମାନଙ୍କପାଇଁ ପନ୍ତି ଭୋଗ ହୁଏ । ବଡ଼ଠାକୁରଙ୍କ ରଥ ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ରଥ ବଡ଼ଦେଉଳ ସିଂହଦ୍ୱାର ନିକଟକୁ ଆସିବାକୁ ଅଳ୍ପ କିଛି ବାଟ ଥିବ, ସେହିଠାରେ ଦୁଇ ରଥ ରହେ । ଏହି ମାଉସୀମା ଦେଉଳଠାରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଛେନା ପୋଡ଼ପିଠା ଭୋଗ ଦିଆଯାଏ । ଏହି ଭୋଗ ପରେ ରଥ ଟଣା ହୁଏ । ଜଗନ୍ନାଥ ରଥ ବଡ଼ଦେଉଳ ସିଂହଦ୍ୱାର ପାଖକୁ ଆସିଯାଇଥାନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କ ନଅର ସାମନାରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥ ରହେ । ଏହି ସମୟରେ ବଡ଼ଦେଉଳସ୍ଥ ନିଜ ମନ୍ଦିରରୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସୁବେଶ ହୋଇ ପାଲିଙ୍କିରେ ବିଜେ ହୋଇ ବଡ଼ ଦେଉଳ ସ୍ନାନବେଦୀ ନିକଟସ୍ଥ ଚାହାଣି ମଣ୍ଡପରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି । ସେଠାରେ ଠିଆ ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି । ଚାହାଣି ମଣ୍ଡପରୁ ରାଜାଙ୍କ ସିଂହଦ୍ୱାରା ନିକଟରେ ଥବା ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥକୁ ଚାହାନ୍ତି ଏହାପରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ବିମାନ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥ ଚାରିପଟେ ବୋଏ ବୁଲନ୍ତି । ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଶ୍ରୀଙ୍ଗରୁ ଦଇତାମାନେ ଆଜ୍ଞାମାଳ ନିଅନ୍ତି । ଏହାପରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ନିଜ ମନ୍ଦିରକୁ ଫେରି ଯାଆନ୍ତି । ଏହାପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥ ମନ୍ଦିର ସିଂହଦ୍ୱାର ନିକଟକୁ ଆସେ । ବାହୁଡ଼ା ଶେଷଦିନ ଠାକୁରମାନେ ରଥରେ ରହନ୍ତି । ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପଠାରୁ ଶୁଖିଲା ଭୋଗ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ତହିଁ ପରଦିନ ମଧ୍ୟ ଠାକୁରମାନେ ରଥରେ ରହିଥାନ୍ତି ଏବଂ ଏକାଦଶୀ ନୀତି, ଅଧର ପଣା ଭୋଗ, ସୁନାବେଶ ହୁଏ । ଦ୍ୱାଦଶୀ ଦିନଠାକୁରମାନେ ରଥରୁ ସିଂହାସନକୁ ବିଜେ ହୁଅନ୍ତି ।
ପୁରୀ ରଥଯାତ୍ରାରେ, ଶ୍ରୀହରି (ଜଗନ୍ନାଥ) (ନାରାୟଣ) ଲକ୍ଷ୍ମୀଦେବୀଙ୍କୁ ହୃଦୟରେ ଧାରଣ କରିଥିବା ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡ଼େ । ଶ୍ରୀରାଧା-କୃଷ୍ଣ ଯୁଗଳ ମୂର୍ତ୍ତିର ଉପାସନା ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟ ଦେବଙ୍କ ପରେ ହିଁ ବହୁଳ ଭାବରେ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥିଲା । ଲକ୍ଷ୍ମୀ-ନାରାୟଣ ଉପାସନା ବହୁ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଉତ୍କଳରେ ଚଳି ଆସୁଥିବାର ଏଥିରୁ ଜଣାପଡ଼େ ।
ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ, ଦ୍ୱାଦଶୀ ଯାତ୍ରା – ଏହିଦିନ ଠାକୁରମାନଙ୍କର ଗୋଟି ପହଣ୍ଡି ହୁଏ । ସନ୍ଧ୍ୟାଧୂପ ସରିବା ପରେ ବିଜେ କାହାଳୀ ବାଜି ପହଣ୍ଡି ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରକୁ ପହଣ୍ଡି ହେଲା ସମୟରେ ଯେଉଁ ସବୁ ନିୟମ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳା ଥାଏ ସେହି ଅନୁସାରେ ଏ ପହଣ୍ଡି ହୁଏ । ବଡ଼ଠାକୁର ଓ ସୁଭଦ୍ରା ପହଣ୍ଡି ହୋଇ ସିଂହାସନକୁ ବିଜେ ହେବାପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପହଣ୍ଡି ହୁଏ । ଜଗନ୍ନାଥ ରଥର ଚାର ଉପରକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସିବା ପରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀ ଦେବଦାସୀମାନଙ୍କ ସହ ଭେଟ ମଣ୍ଡପକୁ ବିଜେ କରନ୍ତି । ଜଗନ୍ନାଥ ସିଂହଦ୍ୱରକୁ ଆସିଲେ ଦେବଦାସୀ କବାଟ ଫିଟାଇ ଦିଅନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଭିତରେ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ୱାର ବନ୍ଦ ଥାଏ । ଠାକୁର ଭିତରକୁ ବିଜେ ହୋଇ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ୱାର ବନ୍ଦ ଥିବାରୁ ଅଟକି ରହନ୍ତି । ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ତରଫରୁ ଦେବଦସୀମାନେ ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ତରଫରୁ ଦଇତାମାନେ ‘ବଚନିକା’ରେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତି । ତା\’ପରେ ଦ୍ୱାର ଫିଟେ । ଠାକୁର ଭଣ୍ଡାରକୁ ମଁ କରି ଭଣ୍ଡାର ଘରଠାରେ ବିଜେ ହୁଅନ୍ତି । ଆଗରୁ ତ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଏଠାରେ ବିଜେ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଜଗନ୍ନାଥ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ପାଶରେ ବିଜେ ହେବାପରେ ‘ରୁକ୍ମିଣୀ ବିବାହ’ର ଗଇଁଠାଳ ଭିତରଚ୍ଛୁ ମହାପାତ୍ର ଫିଟାନ୍ତି । ଏହାପରେ ବନ୍ଦାପନା ଓ ଭୋଗାଦି ପରେ ଠାକୁର ସିଂହାସନକୁ ବିଜେ ହୁଅନ୍ତି । ଏହାପରେ ଦୈନନ୍ଦିନ ନୀତି ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । (ବିବାହ ସମୟର ଗ୍ରନ୍ଥି ବା ଗଣ୍ଠିକୁ ବା ବର ଓ କନ୍ୟାର ଗଣ୍ଠା-ଗଣ୍ଠି ହୋଇଥିବା ବସ୍ତ୍ରକୁ \”ଗଇଁଠାଳ\’ କୁହାଯାଏ । କୌତୁକାନ୍ୱିତ ଲଣ୍ଡ-ଭଣ୍ଡ କଥାକୁ \”ବଚନିକା\’ କୁହାଯାଏ । ଆଗକୁ ଓ ପଛକୁ ପହଣ୍ଡ ପକାଇ ବିଜେ ହେବାକୁ ପହଣ୍ଡି କୁହନ୍ତି । ଏକମୂର୍ତ୍ତି ଠାକୁର ବିଜେ ହୋଇ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ôଚଲା ପରେ ଅନ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତି ଆସ୍ଥାନ ଛାଡ଼ି ବିଜେ ହୁଅନ୍ତି – ଏହାକୁ ଗୋଟି ପହଣ୍ଡି କହନ୍ତି । ଠାକୁରମାନେ ଜଣକ ପରେ ଜଣେ ବିଜେ ହେଲେ ଧାଡ଼ିପହଣ୍ଡିକୁ ବୁଝାଏ । ହାତକୁ ହାତ ଧରି ଯୋଡ଼ି ହୋଇ ଚାଲିବାକୁ ହାତପଇଠ କହନ୍ତି ।)