ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ର ଶାକ୍ତ ଉପାସନାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ପୀଠ । ଏହା ତନ୍ତ୍ର ଦର୍ଶନର ଅମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ଗୁଡ଼ିକରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ରହିଛି । ଏହା ଏତେ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା ଯେ, ଆଦି ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ମା’ ବିମଳାଙ୍କୁ କ୍ଷେତ୍ରର ‘କ୍ଷେତ୍ରେଶ୍ୱରୀ’ ରୂପେ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ସେହି ଶାକ୍ତ ଉପାସନାର ମୁଖ୍ୟସ୍ରୋତ ହେଉଛି ଆଶ୍ୱିନ କୃଷ୍ଣପକ୍ଷ ମୂଳାଷ୍ଟମୀ ଠାରୁ ଶୁ୍କ୍ଳପକ୍ଷ ନବମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାଳିତ ହେଉଥିବା ‘ଷୋଳପୂଜା’ ବା ‘ଶାରଦୀୟ ଦୁର୍ଗୋତ୍ସବ’ । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ଉତ୍ସବକୁ “ଗୋସାଣୀ ଯାତ’ କୁହାଯାଏ । ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ମୃଣ୍ମୟ ମୂର୍ତ୍ତି ପୀଠରୁ ମେଳନ ବା ବିସର୍ଜନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବାହାରିବା ପୂର୍ବରୁ ଦଶହରା ଦିନ ‘ବିସର୍ଜନ ପୂଜା’ କରାଯାଉଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଗୋସାଣୀ କୁହାଯାଏ । ମନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ବିଗ୍ରହରେ ଥିବା ଦୈବୀଶକ୍ତିକୁ ଆବାହନ କରି ଶକ୍ତିକୁ ବିସର୍ଜନ କରିଦିଆଯାଉଥିବାରୁ ଏମାନଙ୍କୁ “ଅଶରୀରୀ’ ବା ଗୋସାଣୀ କୁହାଯିବା ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରର ଏକ ଲୋକ ଭାଷା, ଯାହା ଅନ୍ୟତ୍ର ନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନର ଭବ୍ୟ ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପରେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ଓ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ଯବନ ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଓଡ଼ିଶାର ଗଜପତି ମହାରାଜାମାନେ ରାଜ୍ୟରେ ୩୮ଟି ଗଡଜାତର ସୁରକ୍ଷା ବଳୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ପୁରୀର ବାସିନ୍ଦାମାନଙ୍କୁ ସଂଘବଦ୍ଧ କରି ରଖିବା ନିମନ୍ତେ ସାତ ସାହିରେ ଆଖଡ଼ା (ସାହି ପଂଚାୟତ ଯେଉଁଠି ଅତି କମ୍ରେ ୧୦୦ ଯୁବକ ସମର କଳା ତାଲିମପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ଗୁପ୍ତରେ ରହିଥାଆନ୍ତି), କୋଟ (ଯେଉଁଠି ୫୦୦ ଭେଣ୍ଡିଆ ରହନ୍ତି), ଜାଗା (ଯେଉଁଠାରେ ସାହିନାୟକଙ୍କ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଯୁବକ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ବୃଦ୍ଧ ତାଲିମପ୍ରାପ୍ତ ଯୋଦ୍ଧା ରହନ୍ତି ) ଏବଂ ରାଜକର୍ମଚାରୀ ଓ ସାହିନାୟକମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଗୁପ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣାର ସ୍ଥାନ “ଗୁରୁଜ’ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ପୁରୀର ଗୋସାଣୀ ଯାତ ଏ ସମସ୍ତ ଜାଗା ଆଖେଡ଼ାର ସଂଘବଦ୍ଧ ନିଦର୍ଶନ ।
ଐତିହାସିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ ଏହି ସମସ୍ତ ଜାଗା ଓ ଆଖେଡ଼ା ଆଦିର ସୃଷ୍ଟି କେବେଠାରୁ ହୋଇଛି ସଠିକ୍ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇ ପାରି ନଥିଲେ ହେଁ କେତେକଙ୍କ ମତରେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ୧୦୭୬-୧୧୪୭ ମଧ୍ୟରେ ଗଙ୍ଗ ବଂଶର ସମ୍ରାଟ ଅନନ୍ତ ବର୍ମା ଦେବଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୁରୀରେ ଏହା ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିବା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ସେ ସମୟରେ ଏହି ଜାଗା ଓ ଆଖେଡ଼ାଗୁଡ଼ିକ ସାହାଯ୍ୟରେ ପୁରୀବାସୀ ସଂଗଠିତ ଓ ସଂଘବଦ୍ଧ ହୋଇପାରିଥିଲେ ଯାହାକି ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରର ଏହା ସାମାଜିକ ସୁରକ୍ଷା ଓ ସୁଖ ସମୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ ସ୍ରୋତ ହୋଇପାରିଥିଲା । ସେହିଦିନଠାରୁ ପୁରୀରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଜାଗା ଓ ଆଖେଡ଼ା ଗୁଡ଼ିକରେ ‘ଶକ୍ତିର ପ୍ରତୀକ ଦୁର୍ଗାମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କୁ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇ ସପ୍ତମୀ, ଅଷ୍ଟମୀ ଓ ମହାନବମୀ ଦିନ ଏହି ତିନିଦିନ ତିନିପୂଜା ପରେ ଦଶହରା ଦିନ ଦେବୀ ବିଗ୍ରହଙ୍କୁ ବିସର୍ଜନ କରିଦିଆଯାଉଛି ।ପରମ୍ପରାକ୍ରମେ ଦଶହରା ପରଦିନ ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ସିଂହଦ୍ୱାର ସମ୍ମୁଖରେ ଯେଉଁ ମେଳନ ହୁଏ ତାହାକୁ ଦେବୀ ମିଳନ କୁହାନଯାଇ ‘ଗୋସାଣୀ ଯାତ’ କୁହାଯାଏ ।
ସେହି କାରଣରୁ ଗୋସାଣୀ ଯାତରେ କେବଳ ଦେବୀ ନ ରହି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଗ୍ରହ ଭାଗ ନେଇ ଥାଆନ୍ତି । ପୁରୀର ପ୍ରମୁଖ ଗୋସାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସାହିର ଯଥା; ବାରବାଟୀ, ଜହ୍ନିଖାଇ, ହାଡ଼ବାଇ, ପଣାପ୍ରିୟା, ଗେଲବାଇ, ବନଦୁର୍ଗା, ଶୂନ୍ୟ ଗୋସାଣୀ, ମହତେଶ୍ୱରୀ, ଚାମୁଣ୍ଡାମୁଣ୍ଡି, ଶୀତଳପିଣ୍ଡା, ଚକ୍ରକୋଟ, ଜମକୋଟ, ହରଚଣ୍ଡୀ, ହାଡ଼ିଆ ଭୂତ, ଶିବ ପାର୍ବତୀ, ସମ୍ପାତି ଚଢ଼େଇ, ନାଗା, ରାବଣ, ମାଲ, ଗଣେଶ ଓ ବୁଢ଼ାବୁଢ଼ୀ ଅନ୍ୟତମ ।ଏହା ପାରମ୍ପରିକ ଯାତ୍ରା ହୋଇଥିବାରୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଏମାନଙ୍କର ଆକାର ପ୍ରକାର ସମାନ ରହିଥାଏ ।ଏହି ଗୋସାଣୀ ମେଳନ ବା ଯାତ୍ରାରେ ସର୍ବ ପ୍ରଥମେ ହରଚଣ୍ଡୀ ସାହିର ବାରବାଟୀ ଗୋସାଣୀ ସିଂହଦ୍ୱାର ଠାରେ ବିଜେ କରିବା ପରେ ସହରର ଅନ୍ୟ ପ୍ରତିମା ସବୁ ସେଠାରେ ନିଜ ନିଜ ଆସ୍ଥାନରେ ବିଜେ କରନ୍ତି । ବାରବାଟୀ ଗୋସାଣୀ ହେଉଛନ୍ତି ଓଡ଼ିଶାରେ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିବା ଦେବୀ ପ୍ରତିମାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ମୂର୍ତି । ଏହାଙ୍କର ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରାୟ ୧୮ ଫୁଟ । ଏହି କାରଣରୁ ବାରବାଟୀ ଗୋସାଣୀଙ୍କୁ ବଡ଼ ଭଉଣୀ ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଛି । ଏହି ବିଶାଳକାୟ ମୂର୍ତି ନିର୍ମାଣରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କାରିଗରୀ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରଚଳିତ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରତିବର୍ଷ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାଗମାପ, ଉଚ୍ଚତା, ଏକପ୍ରକାରର ରଙ୍ଗ, ଢଙ୍ଗ, ଅଙ୍ଗ ଓ ସାଜ-ସଜା କରାଯାଇଥାଏ ।ମୂର୍ତିରେ କେବଳ ପ୍ରାକୃତିକ ରଙ୍ଗର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ସିଂହଦ୍ୱାର ଠାରେ ଗୋସାଣୀ ହେବାବେଳେ ଏହି ମୂର୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଅତି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଆଲୋକ ପକାଯିବା ଫଳରେ ମୂର୍ତ୍ତି ସମେତ ସାଜସଜ୍ଜା ସବୁ ଝଲସି ଉଠେ । ପୁରୀ ଗୋସାଣୀ ମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ ବିଶେଷତ୍ୱ ହୋଉଛି ଏମାନଙ୍କର ମୁଖମଣ୍ଡଳ ମର୍ତର୍୍ୟର ନାରୀମାନଙ୍କର ମୁଖଠାରୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର। ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ଗୋସାଣୀ ଯାତ୍ରାର ଅନ୍ୟତମ ଆକର୍ଷଣ ହେଉଛି ବିରାଟକାୟ ‘ନାଗାମୂର୍ତ୍ତି’ ।ସେଗୁଡିକ ହେଉଛି ମା’ ଦୁର୍ଗାଙ୍କର ବୀରତ୍ୱର ମୂର୍ତ୍ତିମନ୍ତ ପ୍ରତୀକ । ଏହି ନାଗା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଆଦି ଶଙ୍କରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ ‘ଦଶନାମୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ’ର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଅଙ୍ଗ । ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ତତ୍କାଳୀନ ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁମଠ, ମନ୍ଦିର ଓ ଏହାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକମାନଙ୍କର ରକ୍ଷାପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ର ମାନଙ୍କରେ ‘ଆଖଡ଼ା’ମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ନାଗାବୀରମାନଙ୍କୁ ‘ନାଗାସାଧୁ’ ଆଖ୍ୟା ଦେଇ ଆକ୍ରମଣକାରୀ ଶତ୍ରୁ ବିଶେଷ ଭାବେ ମୁସଲମାନ ଓ ମୋଗଲମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିହତ କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କୁ କୁହାଯାଉଥିଲା “ନାଗାବାଗା ସାଧୁ’ । ମନ୍ତ୍ର ଥିଲା – “ନା ଆଗକୁ କେହି ନାହିଁ, ନାଁ ପଛକୁ । ମାରିବୁ ନ ହେଲେ ମରିବୁ । ମାତ୍ର ଧର୍ମରକ୍ଷା କରିବୁ ।’ ସେହି ନାଗା ବୀରତ୍ୱର ପ୍ରତୀକ ସ୍ୱରୂପ ପୁରୀରେ ନାଗା ବିଗ୍ରହ ନିର୍ମାଣ ଏବଂ ଆନୁମାନିକ ୧୬୪୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପରେ ନାଗା ଉପାସନା ବା ନାଗାପୂଜାର ପ୍ରଚଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।
‘ନାଗାବାଗା’ ସାଧୁମାନଙ୍କର ବୀରତ୍ୱ ଓ ଧର୍ମରକ୍ଷା ଲାଗି ଆତ୍ମବଳୀର ଏକ ଘଟଣା । ସେ ସମୟରେ ପୁରୀ ରାଜାଙ୍କ ଶ୍ରୀନହର ବାଲିସାହିରେ ଥିଲା । ବଙ୍ଗଳାର ଅମୀର ନବାବ ଫତେଖାଁ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ଆକ୍ରମଣ କରି ପ୍ରଥମେ ରାଜା ନରସିଂହ ଦେବଙ୍କ ପୁତୁରା ଗଙ୍ଗାଧର ରାୟଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କଲେ । ପ୍ରତିରୋଧ କରିବାକୁ ରାଜାଙ୍କ ସୈନ୍ୟ ନ ଥିଲେ ।ଫତେ ଖାଁ ଆକ୍ରମଣରେ ପୁରୀ ସହର ଥରି ଉଠିଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଏହି ଆକ୍ରମଣକାରୀଙ୍କୁ କେବଳ ନାଗାମାନେହିଁ ପ୍ରବଳ ପ୍ରତିରୋଧ କରିଥିଲେ ଓ ଫତେ ଖାଁଙ୍କୁ ସିଂହଦ୍ୱାର ବାଟେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇ ଦେଇନଥିଲେ ।ପ୍ରବଳ ଲଢ଼େଇରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ନାଗା ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ ହେଁ ବଞ୍ଚିଥିବା ଅଳ୍ପ ସଂଖ୍ୟକ ନାଗା ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ଗୋଡ଼େଇ ଗୋଡ଼େଇ ଫତେଖାଁର ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ। ଫତେ ଖାଁ ପଶ୍ଚିମଦ୍ୱାର ବାଟ ଦେଇ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥିଲା ।ନାଗାମାନଙ୍କର ପ୍ରବଳ ପ୍ରତିରୋଧ, ରକ୍ତାକ୍ତ ଲଢେଇ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ସେମାନଙ୍କର ମର୍ମନ୍ତୁଦ ମୃତ୍ୟୁ ଏବଂ ବଞ୍ଚିଥିବା ନାଗାମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଫତେଖାଁର ଅର୍ଦ୍ଧାଧିକ ସୈନ୍ୟଙ୍କ ହତ୍ୟା ଘଟଣା ସେ ସମୟରେ ପୁରୀବାସୀଙ୍କର ଜନ ମାନସରେ ଗଭୀର ଆଲୋଡନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା । ପୁରୀବାସୀ ଏହି ନାଗାମାନଙ୍କର ବୀରତ୍ୱ ଓ ସମୂହ ବଳିଦାନକୁ ଭୁଲି ନଥିଲେ । ସେହି ସ୍ମୃତିକୁ ଧରି ରଖିବା ପାଇଁ ହରଚଣ୍ଡୀ ସାହି ଓ ବାଲିସାହିର ଜାଗା ଆଖଡ଼ାଗୁଡ଼ିକର ମୁରବୀ ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ମାନେ “ସାଧୁ’ ପରିବର୍ତ୍ତେ ବୀରତ୍ୱର ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି “ନାଗା ବିଗ୍ରହ’ ଗଢ଼ି ଶାରଦୀୟ ପୂଜାରେ “ବନଦୁର୍ଗା’ ମନ୍ତ୍ରରେ ପୂଜା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଏହା ପ୍ରାୟ ଶହେ ବର୍ଷ ତଳରୁ ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତିରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରି ନେଇଥିଲା । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ଗୋସାଣୀ ଯାତ୍ରାରେ ହରଚଣ୍ଡୀ ସାହି, ବାଲି ସାହି, ଦୋଳମଣ୍ଡପ ସାହି, ପଶ୍ଚିମ ଦ୍ୱାର (ବାସେଳୀ ସାହି), ମାଜଣା ଜାଗା, ନରେନ୍ଦ୍ର କୋଣ, ସିଦ୍ଧ ମହାବୀର ଓ ପେଣ୍ଠକଟା ଆଦି ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ପୂଜିତ ବିରାଟକାୟ ନାଗାବିଗ୍ରହ ସବୁ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ଥାଆନ୍ତି । ପୁରୀ ଗୋସାଣୀ ଯାତ୍ରାର ନିଆରା ପରମ୍ପରାକୁ ପୁରୀବାସୀ ଶହ ଶହ ବର୍ଷ ଧରି ବଜାୟ ରଖିଛନ୍ତି । ଏହା ଅନ୍ୟତ୍ର ବିରଳ । ଏହି ନାଗାମାନଙ୍କର ଠାଣି, ନାଗା ଚାହାଁଣି ଓ ନାଗା ନୃତ୍ୟ ପ୍ରାୟ ଶହେ ବର୍ଷ ତଳରୁ ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତିରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନ ଦଖଲ କରି ନେଇଛି । ଅଖ୍ୟାତ ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ମଧ୍ୟ ଆଜି ନାଗା ମେଢର ପଟୁଆର ମନକୁ ଚହଲେଇ ଦେଇପାରୁଛି । ମେଢ ପରମ୍ପରା ଓ ନାଗାମେଢର ସଂସ୍କୃତି ଆଜି ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱ ଦରବାରରେ ଓଡିଶାର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରୁଛି।