ସୃଷ୍ଟିର ପ୍ରାରମ୍ଭରୁ ମହାଶକ୍ତିର ଆଧାର, ମହାମାୟୀ ଦୁର୍ଗତିନାଶିନୀ, ଜଗତ୍ ଜନନୀ ରୂପେ ଦେବୀଙ୍କ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ପ୍ରକଟିତ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଆଦ୍ୟାଶକ୍ତି, ଯୋଗମାୟା ଦେବୀ ଦୁର୍ଗା । ସେ ହିଁ ଜଗତର ଆଦି, ମଧ୍ୟ ଓ ଅନ୍ତ । ସୃଜନ କାଳରେ ସେ ମହାସରସ୍ୱତୀ, ପାଳନ ବେଳାରେ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓ ବିନାଶ କାଳରେ ମହାକାଳୀ ରୂପେ ଆବିର୍ଭୂତା । ସମଗ୍ର ନାରୀ ଜାତିର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଶକ୍ତି ଓ ଜ୍ୟୋତି । ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଭୁଜା, ମହାକାଳୀ ଦଶଭୁଜା ଓ ମହାସରସ୍ୱତୀ ଅଷ୍ଟଭୁଜା । ଦେବୀ ସହସ୍ର ଭୁଜା ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଭୁଜା ରୂପେ ପୂଜ୍ୟା । ବ୍ରହ୍ମଶକ୍ତି ହିଁ ଚଣ୍ଡୀ । ଚଣ୍ଡୀ ଆଦ୍ୟାଶକ୍ତି ଓ ମହାମାୟା ।
ପୁରାଣ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦେବୀ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ଅନନ୍ୟ । ମାର୍କେଣ୍ଡୟ ପୁରାଣ ଓ ହରିବଂଶରେ ଶକ୍ତିବାଦର ପରିପୁଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାର ପରିଚୟ ମିଳେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ବ୍ରହ୍ମ ବୈବର୍ତ ପୁରାଣ, ବିଷ୍ଣୁ ପୁରାଣ, ବାମନ ପୁରାଣ, କାଳିକା ପୁରାଣ, ଦେବୀ ଭାଗବତ, ଭାଗବତ ପୁରାଣ, ମସି୍ୟ ପୁରାଣ ଆଦିରେ ଶକ୍ତିବାଦର ସମୃଦ୍ଧ ହେବା ସହିତ ମହାଶକ୍ତିମୟୀ ଦେବୀ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ସର୍ବପୂଜ୍ୟ ରୂପେ ଦେବୀଙ୍କର ଆରାଧନାରେ ହିଁ ଜଗତର ପରମ କଲ୍ୟାଣମୟ ସାଧନ । ଦ୍ୱାପର ଯୁଗରେ କଂସର ଅତ୍ୟାଚାରରେ ଅତିଷ୍ଠ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲା ବେଳେ ମାଦ ଦୁର୍ଗା ଯୋଗବଳରେ ଦେବୀଙ୍କର ସପ୍ତମ ଗର୍ଭକୁ ନେଇ ଗୋପପୁରରେ ରୋହିଣୀଙ୍କ ଗର୍ଭରେ ସଂଚାର କରି ଦେବୀଙ୍କ ଅଷ୍ଟମ ଗର୍ଭରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜନ୍ମ କରାଇବାରେ ସହାୟ ହୋଇଥିଲେ । ସ୍ୱୟଂ ବିଜୁଳି କନ୍ୟା ସାଜି କଂସ ବଧର ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ ।
ତ୍ରେତୟା ଯୁଗରେ ବିଲଙ୍କା ରାବଣ ସହିତ ପ୍ରବଳ ଯୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରମତ୍ତ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀରାମ ତାକୁ ନିଧନ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ପରିଶେଷରେ ସୀତା ସିଂହବାହିନୀ ମାଆ ଚଣ୍ଡୀଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ତାଙ୍କଠାରୁ ପୁଷ୍ପ ଧନୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲେ । ଏହି ଧନୁକୁ ସୀତାଙ୍କଠାରୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଶ୍ରୀରାମ ବିଲଙ୍କା ରାବଣ ସହ ଯୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରମତ୍ତ ଥିବାବେଳେ ସୀତା ଚଣ୍ଡୀ ରୂପ ଧାରଣ କରି ବିବସନା ହେଲେ । କାମନା ଜାଗ୍ରତ କରାଇ ନିବୀର୍ଯ୍ୟ ବିଲଙ୍କା ରାବଣକୁ ପୁଷ୍ପଧନୁ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶ୍ରୀରାମ ବଧ କଲେ । ନାରୀଶକ୍ତିର ସହାୟତା ବିନା ପୁରୁଷର ଶକ୍ତି ଯେ ନିରର୍ଥକ, ତାହା ଏହି ବିଲଙ୍କା ରାମାୟଣଦ ପୁରାଣ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ।
ଦେବୀଙ୍କ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ପ୍ରଥମରେ ମଧୁକୈଟଭ ବଧ, ଦ୍ୱିତୀୟରେ ମହିଷାସୁର ବଧ ଓ ତୃତୀୟରେ ଶୁମ୍ଭ ନିଶୁମ୍ଭ ବଧ ହେଉଛି ଏକ ବିରାଟ ଅଧ୍ୟାୟ । ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଆରାଧନାରେ ଯୋଗନିଦ୍ରା ରୂପିଣୀ ତାମସୀ ମହାକାଳୀ ଆବିର୍ଭୂତା ହୋଇ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ମଧୁକୈଟଭ ରାକ୍ଷାସକୁ ବଧ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ମେଦ ଦ୍ୱାରା ପରିପ୍ଲìତତା ପ୍ରଳୟ ସମୁଦ୍ରମଗ୍ନା ମେଦିନୀ ସ୍ଥାପିତ ହେଲା । ତେଣୁ ଏଥିରେ ମହାକାଳୀ ହେଉଛନ୍ତି ମହାଶକ୍ତିର ଆଧାର ।
ଦେବୀଙ୍କ ମହାତ୍ମ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଆଉ ଏକ ସାର୍ଥକ ସମର ପୁରାଣ ଗ୍ରନ୍ଥ ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ ଚଣ୍ଡୀ ପୁରାଣ ବା ଦେବୀ ଭାଗବତଦ । ରାକ୍ଷାସ ରାଜ କପିଳ ସିଂହର ଅତ୍ୟଧିକ ରମଣରେ ଅତିଷ୍ଠ ହୋଇ ତାର ପତ୍ନୀ ଧର୍ମରେଖା ଏକ ମଇଁଷି ରୂପ ଧାରଣ କରି ଆତ୍ମରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ସିଂହଳ ଦ୍ୱୀପରେ ଯାଇ ଆତ୍ମଗୋପନ କଲା । କି;ୁ ସେଠାରେ ଯମଦେବତାଙ୍କ ବାହାନ ମଇଁଷି ତାକୁ ଦେଖି କାମାନ୍ଧ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ତାର ରମଣ ଯୋଗ ଘଟିବାରୁ ମଇଁଷି ବୀର୍ଯ୍ୟରୁ ରାକ୍ଷସ ରାଣୀ ଗର୍ଭରୁ ମହିଷାସୁର ଜନ୍ମ ହେଲା । ବୟଃ ପ୍ରାପ୍ତି ହେଲା ପରେ ମହିଷାସୁର ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମୀ ହେଲା ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ବର ପାଇ ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟ ଜୟୀ ହେବାର ବାସନା ପୋଷଣ କଲା । ସେ ସ୍ୱର୍ଗ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟ, ପାତାଳ ଜୟୀ ହୋଇ ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି ଦେବତାଙ୍କ ଉପରେ ଅକଥନୀୟ ଅତ୍ୟାଚାର କଲା ।
ମହିଷାସୁରର ଅତ୍ୟାଚାରରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ କ୍ଷୀର ସାଗରରେ ଅନନ୍ତ ଶୟନରତ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ । ଏହି ସମୟରେ ମହିଷାର ଆଘାତରେ ମେରୁ ପର୍ବତ ଟଳିପଡ଼ିଲା ଓ ସେଥିରୁ ଜାତ ହେଲା ପ୍ରଳୟାଗ୍ନି । ପ୍ରଥମେ ବିଷ୍ଣୁ କୁପିତ ହେବାରୁ ତାଙ୍କ ମୁଖରୁ ତେଜ ନିର୍ଗତ ହେଲା । ତାପରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେବତାମାନଙ୍କ ଶରୀରରୁ ତେଜମାନ ନିର୍ଗତ ହୋଇ ସେଇ ତେଜରୁ ଭଗବତୀ ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ଆବିର୍ଭୂତା ହେଲେ । ସେଇ ଅଦ୍ୟାଶକ୍ତି ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ସମସ୍ତ ଦେବତାଙ୍କର ଆୟୁଧରେ ବଳୀୟାନ୍ ହୋଇ ଦୁର୍ଗାଦ ରୂପରେ ଆବିର୍ଭାବ ହେଲେ । ମହିଷାସୁର ସହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଗ୍ରାମରେ ତାଙ୍କର କୋଣସି ଅସ୍ତ୍ର ଅସୁର ଦେହରେ ବିଦ୍ଧ ନ କରିବାରୁ ସର୍ବମଙ୍ଗଳା ଆବିର୍ଭୂତା ହୋଇ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ମହିଷା ନିଧନର ଭେଦ ବତାଇଲେ । ସମଗ୍ର ଜଗତର ମଙ୍ଗଳ ବିଧାନ ଓ ଦେବୀ ଦେବତାଙ୍କ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗା ବିବସନା ହେଲେ । କାମ ମୋହରେ ମହିଷାସୁର ଦୁର୍ବଳ ହେଲା । ଏହାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗା ଅସୁରକୁ ଶୂଳବିଦ୍ଧ କଲେ । ଜଗତରେ ଶାନ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଲା । ସେଇ ଅନନ୍ତ ଶକ୍ତି ସ୍ୱରୂପିଣୀ, ମଙ୍ଗଳଦାୟିନୀ ମାଆ ଅନନ୍ୟ ରୂପ ଧାରଣକରି ଜଗତକୁ ମହାବିପତ୍ତିରୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଛନ୍ତି । ପୁରାଣ ଅନୁଯାୟୀ ଦେବୀ ପାର୍ବତୀଙ୍କ ଶରୀର କୋଷରୁ ଶୁଭ୍ରବର୍ଣ୍ଣା ଦେବୀ କୈଶିକୀ ଆବିର୍ଭୂତା ହୋଇ ଶିବଙ୍କୁ ଦୂତ ରୂପେ ଶୂମ୍ଭ ନିଶୂମ୍ଭଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଲେ । ଏହି ମହାଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ଶୂମ୍ଭ ଓ ନିଶୂମ୍ଭ ଅସୁରକୁ ନିଧନ କରି ଜଗତରେ ଦେବୀ ମାହାତ୍ମ୍ୟକୁ ପ୍ରକଟିତ କରିଛନ୍ତି । ସମସ୍ତ ମାତୃଶକ୍ତି, ଦୈବୀ ଶକ୍ତିର ପରିଚୟ ଦେଉଥିବା ଏହି ପୁରାଣ ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ମାନବ ସମାଜ ପାଇଁ ଦିଗ୍ଦର୍ଶକ ଅଟେ । ତେଣୁ ଯୁଗ ଯୁଗକୁ ଏହି ନାରୀଶକ୍ତି ହିଁ ସକଳ ଶକ୍ତିର ଆଧାର ଅଟେ ।